Буряад арадай hахюуhанууд

БААБГАЙН ҺАБАР

Урдын  буряад – монголшууд баабгайн hабарые эмтэй домтой, муу хараал, жадхаhаа аршалдаг хүсэтэй hахюуhан гэжэ тоолодог, гэрэйнгээ үүдэнэй дээрэ үлгэдэг заншалтай.  

 

Мүн лэ hая түрэhэн үнеэнэй хүхэнэй хабдахада, баабгайн hабаhаар дээрэhээ доошонь гурба дахин эльбэхэ үедөө: «Аргалыш, хабдарые hалгыш, газар дэлхэй, үбшэниие шэнгээн абыш!» - гэжэ шэбшэдэг.

Тиигээд, hая нарайлhан эхэнэрэй хүхэнэй хабдахада гү, али гэбэл, hү багатай байбал, мүн лэ баабгайн hабараар үрэжэ эдэгээдэг урдын гуримтай. 

Урдын сагhаа баабгайн hабарhаа гадуур тэрэнэй hоёонуудынь ба  хюмhаниинь үбшэ зоболонhоо, гарза үгырэлhөө аршалжа, амгалан тайбаниие, зол жаргал, баялиг татадаг хүсэтэй hахюуhан гээд шүтэгдэдэг.      

Манай элинсэгүүдэй заншалаар, тусхай бүтээлэй үедэ баабгайн арhа амандаа зуугаад гү, али гэбэл, жажалаад залгин байжа үгтэhэн шахаа тангариг гээшэ нангин үйлэнүүдэй тоодо заабол сахигдаха ёhотой. Yгы гэбэл, тэрэ хүн шанга хэhээлтэдэ орожо магадгүй.     

Баабгайн хохимой яhые урдын буряадууд гэр дээрээ гү, али гэбэл, гэрэйнгээ үүдэндэ дүтэ үлгэдэг байhан. Тэрэнь бууса байрые ада баршадhаа хамгаалха үүргэтэй hэн ха.   

Yшөө нааданхай баабгайн дүрсэшье эрхим hахюуhан гэhэн этигэлтэй, урдань зарима айлнууд нялха  үхибүүдэйнгээ үлгы дээрэ тиимэ  нааданхайнуудые үлгөөд байдаг байhан.

Буряад – монголнуудай заншалаар, баабгайн арhан дээрэ гансал гэрэй эзэн унтаха ёhотой байгаа. Тиибэл, тайгын дошхон эзэнэй арhан гэр бүдын эзэниие хамаг муу муухайhаа, үбшэн зоболонhоо аршалдаг гээд шүтэгдэдэг. Харин бага наhанhаа баабгайн арhан дээрэ унтаhан

үхибүүд сухалтай ба муу аашатай хүнүүд боложо ургадаг гэhэн тэмдэгтэй. Тиигээд, үхибүүдэй тогтодоггүй, олоороо гээгдэдэг айлда үхибүүе нарайhаань баабгайн арhаар ореожо, «баабгайхан» гээд нэрлэдэг байhан. Тиимэ үхибүүн, одоошье, амидыран тогтожо, ургадаг байгаа ха. Гансал сухалтай муу зангаараа илгардаг hэн гэдэг.       

Yшөө ээрүү ба татагасаад унадаг(эпилепситэй) хүнүүдтэ баабгайн хэлэ эдюулдэг, нарайлха эхэнэрүүдэй хүнгөөр түрэхын тулада эмэ баабгайн умай эдюулдэг урдын заншал бии.

       

ШОНЫН ҺОЁО 

Шонын hоёо бүхы дэлхэйн арадуудай дунда - ямар үндэhэн яhатанай, шажанай - илгаагүй дэлгэрhэн. Тус hахюуhан мүнгэ зөөри татадаг, ажал хэрэг урагшатай болгодог, хүнэй гэр гуламтыеболон малай байрые хамаг муу юумэнhээ аршалдаг асари хүсэтэй, эди шэдитэй hахюуhан гээд шүтэгдэдэг. Тиихэдээ бүhэтэй хүнүүдтэ, эхэнэрнүүдтэ, үхибүүдтэ адли зэргэ туhатай гэдэг.

Зарима арадай этигэлээр, хэрбэеэ эхэнэр инаг гансадаа шонын hоёо бэлэглэбэл, тэрэнь ондоо эхэнэрнүүдтэй hальхайтадаггүй, бэлэглэhэн эхэнэртэ хододоо үнэн байха. Мүн лэ тус hахюуhа зүүдэг эхэнэр гэр бүлэёо муу зонhоо аршалха аргатай, хадамда гараха хүсэлтэй hаа, наhанайнгаа нүхэрые олодог, үхибүүгүй эхэнэрнүүд нарайлдаг.      

Шонын hоёо ходо зүүдэг хүүгэдүүд урма зоригтой, зүрхэтэй, шуран ба hанаhанаа заабол бэлүүлдэг хүнүүд боложо ургадаг гэhэн этигэлтэй. Yшөө тиимэ hахюуhан хүнэй өөрын дотор сэдьхэлэй муу hанаанhаа, ондоо хүнүүдэй хорото нүлөөhөө аршалдаг.

Тиигээд, наймааhаа абтаhан гү, али гэбэл, өөрын гараар бүтээhэн ямаршье hахюуhанда лама бөөнэртэ хандажа, «ами оруулхань» шухала. 

МОРИНОЙ ҮҺЭН 

Буряад – монголшуудай элинсэгүүд – талын хуннүүнүүд мориной үhөөр хэhэн элдэб янзын hахюуhануудые үргэнөөр хэрэглэдэг байhан түүхэтэй. Жэшээнь, рябина модоной хоёр мүшэрнүүдые улаан нооhон утаhаар ба мориной үhөөр тусхай ёhоор орёоhон hахюуhа бэедээ абаад ябадаг байhан гэжэ эли. 

  

Муу хараалhаа, эльбэ жадхаhаа аршалхын тулада мориной үhөөр томоhон гарай бугаагуудые зүүдэг hэн ха. Yшөө, гүүнүүдэй заншалаар,

Боробтор зүhэтэй мориной дэлhэнэй үhэ оруулжа томоhон дотортой мүнгэнэй гэр хододоо мүнгөөр баян, харин эзэниинь – амжалтатай туйлалтатай байдаг гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан.   

Мүн лэ гүүнүүд хара зүhэтэй ба зээрдэ мориной үhэнүүдые хэрэглэжэ, наhа бараhан хүнэй hүнэhэнтэй болон загуурдиин оронтой холбоотой бүтээлнүүдые үйлэдэдэг байhан заншалтай. Тэрэнь хүнэй наhа барахада, мориниинь hүнэhыень загуурдиин орониие гаталгадаг гэhэн hургаалтай холбоотой. Мүн лэ морин мүнөөнэй зоной байдалые элинсэгүдэйнь түбитэй холбодог гэжэ гүүнүүд этигэдэг байhан гэжэ эли.       

ЭХЭНЭРЭЙ ГЭЗЭГЭ 

Урдын сагhаа буряад эхэнэрнүүд үhэёо тайрадаггүй, бага бальшар наhанhаа заабол үhэёо hайнаар hамнаад, гүрөөд ябаха гэhэн заншал онсо удха шанартай. Yhэн – эхэнэрэй  hахюуhан. Басаганай нэгэ гүрлөөтэй ута үhэн эхэ – дэлхэйн элшэ хүсөөр тэдхэгдэн халижа, эзэндээ шадал тэнхээ оруулдаг. Тиимэ гүрлөө ута үhэн басаганда hайн элшэнүүдые татажа, уг гарбалтайнь холбоhон утаhаар хамаг муу муухайhаа аршалдаг гэhэн үгэтэй. 

      

Yhэеэ гүрэнгүй, задагай табяад ябадаг басагад шадал тэнхээгээр бага, алишье талаар hула  байдаг гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр этигэдэг hэн ха.

Саашадаа басаганай хадамда гарахада, үhыень хоёр хэhэгээр таhалжа гүрэдэг байhан заншалтай байhан. Тэрэнэйнь нэгэ хуби - өөрыень аршалха, нүгөөдэнь – наhанайнь нүхэрые аршалха hахюуhан гэhэн заяанай удхатай.