Шагайгаар зол жаргал уряалая!

ХОНИНОЙ ДАЛЫН ШАТАХАДА

Үзэл үзэлгэдэ хониной далын яһан, дотор органууд, шагайн яhан, элдэб шулуунууд, үндэр хабсагайнуудай болон агы нүхэнүүдэй ханын урдын хүнүүдэй зурагууд, түмэр, гал, уhан, шара тоhон г.м элдэб зүйлнүүд хэрэглэгдэдэг hэн ха.          

Манай элинсэгүүдэй хониной дала шатаажа, хүнэй хуби заяан, сагай уларил, шухала үйлэ ушарнууд г.м тухай тусхай сэсэн мэргэнээр тодорхойлдог  байһан тушаа олон зуугаад жэлнүүдэй саадахи хари гүрэнүүдэй аяншалагшад олон тэмдэглэлнүүдые орхиhон.

Yзэл үзэхэ хониной далада эритэ хутага дүтэлүүлдэггүй, гансал ама шүдөөрөө хазажа, сэбэрээр мэрэхэ ёhо заншал сахигдадаг байhан. Тиигээд, далаяа гал руу шэдэхэ үедэ дүтэ нааша түмэр хэрэгсэлнүүд байха ёhогүй. «Түмэр гээшэ эди шэдитэй зүйл, үзэл үзэхэ хэрэгтэ hаад хэжэ магадгүй», - гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан.   

Хониной далые шатаангүй, гансал сэбэрээр мэрээд, дээрэхи толбо зурлаануудаарынь үзэл үзэдэг  мэргэшүүл байhан. Тэдэнэр Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин онсо тамгатай, дээдын гарай үзэлшэд гээд шүтэгдэдэг hэн ха.        

 Агууехэ Чингисхаан ехэ байлдаануудай урда тээ өөрын онсо аргаар -  хониной гуяын яhа шатаажа -  үзэл үзэдэг, бүтээл үйлэдэдэг  байhан гэжэ мэдээжэ.

ГҮННҮҮДҺЭЭ ЭХИТЭЙ ШАГАЙ 

Yшөө талын гүүнүүдhээ эхилжэ, манай элинсэгүүд хониной шагайн яhаар үзэл үзэдэг байhан заншалтай. Ородууд  хаартаар наададаг ба үзэл үзэдэг. Эгээл тиимээр буряадууд шагайда хандадаг: наададаг, үзэл үзэдэг ба үшөө буян хэшэг далгалхын бүтээл үйлэдэдэг урдын заншалтай.       

Yшөө урдын буряад – монголшууд түмэрөөр үзэл үзэдэг байhан. Жэшээнь, хүндөөр үбшэлhэн үхибүүнэй, бүдүүн хүнэй унтаха үедэнь толгойнь хажууда хайлуулhан түмэр  юулэжэ харадаг hэн ха. Тиихэдэнь шэжэ жадха үйлэдэhэн хүнэй гү, али гэбэл, үбшэнэй бусад шалтагаануудай  дүрсэнүүд түмэр дээрэ эли тодоор гаража үзэгдэдэг байhан. Тэрэнь мүнөөнэй ородой заншалаар, сагаан дэн, лаван хайлуулжа үзэл үзэhэнтэй адли удха шанартай.     

Зарима үзэлшэд ташуураа хоёр хурганайнгаа дунда барижа эрьелдүүлхэ үедөө  гайхамшагтай мэргэнээр айладхадаг ушарнууд арадай дурасхаалда мүр сараа үлөөhэн.

Yшөө носожо байhан галай түүдэг руу шара тоhо гү, али гэбэл, ямар нэгэн амитанай өөхэ шэдэжэ, урдахи байдалаа тодорхойлхые оролдодог байгаа. Хэрбэеэ галынь hаруул ялагар зандаа нособол – hайн тэмдэг, харин хара утаа хаяад, балайртабал – муу тэмдэг гэhэн тайлбаритай.

Ямаршье зэмсэг хэрэгсээнгүй, миин хүнэй нюдэ руу сэхэ шагаагаад, урдахи хуби заяан тушаань гү,али гэбэл, буухаа байhан ехэ hалхи шуурган, үбшэ зоболон, зол жаргал тушаа, мүрысөөндэ ямар мориной түрүүлхэ, ямар бүхын илаха туша алдуугүй сэсэнээр айладхадаг үзэлшэд хүндэтэй байhан.    

Yшөө шулуунуудаар үзэл үзэдэг байhан заншалтай. Тэрээн сооhоо 41 монсогорхон шулуудые хэрэглэhэн үзэл зоной дунда эгээл таранги hэн ха. 

ҮТЭ ХОРХОЙ, ШОРГООЛЗОН?

Урдын буряад – монголшууд гэрэй буусын hуури табилгын газарта онсо анхарал хандуулдаг байhан. Тиихэдээ үзэл үзүүлхын хажуугаар эхэ – байгаалитай, газарай эзэд сабдагуудтай «хэлсээ баталдаг» hэн ха. Һэеы гэрээ табихаа hанаhан газарта томо шулуу асаржа орхидог гуримтай байгаа. Нэгэ – хэды сагай үнгэрhэн хойно тэрэ шулуугаа бодхоожо хараха. Хэрбэеэ тэндэнь үтэ хорхой үдөөд байбал – муу газар, харин шоргоолзодн байбал – ехэ hайн байрын газар гэжэ тоологдодог байhан. Шоргоолзоной байрлаhан газарта хүншье, малшье олоороо үдэхэ гэhэн тэмдэгтэй.

Yшөө hүхэ шэдэдэггуримтай байhан: хэрбэеэ тэрэнь эритэ талаараа газар руу шаагдаад унабал – гэр барихада hайн, үгы гэбэл, ондоо газар шэлэдэг hэн ха.          

 ШАГАЙГААР ҮЗЭЛ ҮЗЭЕ!             

Монголнууд шагайнуудаа элдэб үнгөөр будаха, нүхэсэлэй hүлдэ тэмдэгээр хоорондоо андалдаха, наадаха, үзэл үзэхэ г.м гуримаа мүнөөшье хүрэтэр алдаагүй. Хэдэн мянгаад жэлнүүдэй үндэhэтэй тиимэ заншал Буряад орондомнай эргэн хүгжэжэ эхилhэниинь hайшаалтай.

Шагайгаар үзэл үзэдэг нэгэ арга тушаа хөөрэхэмнай. Альгандаа дүрбэн шагай абаад, тэдээндээ hанаhан хүсэл зорилго тушаагаа шэбэнэжэ хэлээд, шэдэхэ хэрэгтэй. Тиигээд, шагайнуудай али талаараа хаража унhанhаа, дүнгүүдынь элирүүлэгдэхэ. Бүмбэгэр талатай - морин ба хонин -  hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог. Харин хонхойhон – ямаан ба үхэр- урагшагүй байдал харуулна.  

Теэд шагайнууд элдэб олон янзаар унажа хэбтэдэг ха юм. Тайлбаринь иимэ:

1)      Дүрбэн морид унабал, эгээл эрхим;

2)      Дүрбэн үхэрнүүд – hанаhан хэрэг бүтэхэ;        

3)      Дүрбэн хонид – амжалта, туйлалта;

4)      Дүрбэн ямаад – бусадта муу, хорлол;

5)      Гурбан морин ба нэгэ үхэр – харгы замда гаража ба бусажа байхаш (аяншалганууд , командировконууд);

6)      Гурбан морин ба нэгэ хонин – ажал хэрэгтэ hаад хаалта ушаралдахагүй;

7)      Гурбан морин ба нэгэ ямаан – бүхы юумэн эрхим hайн;     

8)      Хоёр морин, нэгэ үхэр, нэгэ хонин – hайн тэмдэг;

9)      Хоёр морин, нэгэ үхэр, нэгэ ямаан – бүхы юумэн hайн байха;

10)    Хоёр морин, хоёр үхэр – hанаhан түсэб хэрэгүүд бэелүүлэгдэхэ;

11)    Хоёр морин, хоёр хонин – hанаhан түсэб хэрэгүүд  бэелүүлэгдэхэ;

12)    Хоёр морин, хоёр ямаан – бага зэргын hаад ушаралдаха;

13)    Нэгэ морин, гурбан үхэр – удаанай зол жаргал;

14)    Нэгэ морин, гурбан хонин – hанаhан хүсэлшни хармаан соошни ороод байна;

15)    Нэгэ морин, гурбан ямаад – хүнүүд шамайе магтаха, теэд тэрэнь шамда хорлолтой;

16)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ хонин – нангин юумэнэй доромжолго болохо;

17)    Нэгэ морин, нэгэ үхэр, хоёр хонин – шинии хүсэhэн юумэн ондоо хүндэ үгтэхэ;  

18)    Нэгэ морин, нэгэ үхэр, хоёр ямаан – ута наhанай, удаан жаргалай тэмдэг;

19)    Нэгэ морин, хоёр хонин, нэгэ ямаан – хүсэл зорилго бэелүүлэгдэхэ, хажуу талаhаа туhаламжагүйгөөр;

20)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ ямаан – hайн hонин дуулдаха;

21)    Нэгэ морин, нэгэ үхэр, нэгэ хонин, нэгэ ямаан (дүрбэн бэрхэ) – эрхимэй эрхим тэмдэг; Амжалта туйлалтанууд уряална;

22)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ хонин – hанаhан хэрэг бүтэхэ гэжэ этигэлгүй;

23)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ хонин – хармаан соотнай ороод байгаашье hаа, ехэ hэжэгтэй;

24)    Нэгэ үхэр, гурбан ямаад – хэн бэ даа хажуу талаhаа оролсоно; 

25)    Гурбан хонин, нэгэ ямаан – hайн талатай;

26)    Хоёр хонин, хонин ямаан – hанаhан хэрэг бүтэхэ;

27)    Нэгэ хонин, гурбан ямаан – hанаhан хэрэг бүтэхэгүй, хүлисөөрэйт!