Сагаалган: түүхэ, заншал, баримта

ГYННYYНҮҮДЭЙ ИМПЕРИhЭЭ ЭХИТЭЙ

Урдын Хитадай түүхын дансануудаар, манай эрын урдахи 210 –аад онуудта  «Аза Заяа» ороной 24 аймагуудые нэгэдүүлhэн гүннүүдэй гүрэн байгуулагдаhан. Тэрэнэй зонхилогшоор Модун (Модэ) Хаан hунгагдаhан түүхэтай. Тиигээд сагаан эдеэнэй дэлгэржэ, мал hүрэгэй тобир тарган болоhон намарай хаhада аймагуудай ахамад түшэмэлнүүд Модун Хаанай ордондо суглардаг заншалтай hэн ха. Тэдэнэр хаанай урда үнгэрhэн жэлэй туршада хэды үхибүүд түрɵɵб, хэды малай толгой нэмээб, хэр зэргэ эд зɵɵри арьбажааб, ямар шухала ушарнууд болооб  г.м. асуудалнуудаар тоосоото элидхэлнүүдые хэдэг гуримтай байhан. Мүн лэ тэндэ хаанай мүнгэн hанда аймагуудай оруулhан  яла татабаринуудай тоосоон, үзэг бэшэгэй, номой хэблэлэй  хүгжэлтын талаар асуудалнууд шиидхэгдэдэг hэн ха.    

Аймагуудай зонхилогшод Хүхэ Номин Тэнгэридэ, Наран Найжада, Һарада, одо мүшэдтэ зальбаран мүргэжэ, нангин бүтээлнүүдые үйлэдэдэг байhан гэжэ эли. Жэлэй тоосоото хуралдаанууд баяр ёhололой найр наадануудаар түгэсэдэг байгаа.

Манай эрын 453 ондо агууехэ хүнүүдэй империин унажа  hалахада, Сагаалган гүрэнэй хэмжээндэ тэмдэглэгдэхэеэболибошье, Аза Заяа ороной улад зон мартангүй, hайндэрлэдэг зандаа байhан.       

                           

 ЧИНГИСХААН БА САГААЛГАН 

1206 ондо агууехэ Чингисхаан Сагаалганда шэнэ ами оруулжа, hүр hүлдыень бадарааhан түүхэтэй. Тэрэ жэлэй хабарынь дахяад гүрэнэй хэмжээндэ тэмдэглэгдэhэн Сагаалганай үедэ Чингисхаан ɵɵрынгɵɵ 88 эрхим сэрэгшэдые шагнажа, «хан», «ван», «бэил», «бэйс», «гун», «тайдж» гэhэн нэрэ солонуудые үршɵɵhэн гэдэг. 

Саашадаа агууехэ хаанай зарлигаар, 1216 онhоо тусхай аша габьяа харуулhан албатан Сагаалганай hайндэрэй  үедэ  алтан, мүнгэн мүнгэнүүдээр шагнагдадаг балоhон байна. Тэрэнэй хажуугаар арhан, сэмбэ, hэеы ба торгон эд хэрэгсэлнүүд бэлэглэгдэжэ, габьяата хүнүүдтэ туhаламжа үзүүлэгдэдэг болоhон ушартай.       

Мүн лэ Чингисхаан Сагаалганай үедэ тэбхэр 60, 80, 90, 100 наhа гүйсэдэhэн эрхэтэниие  алта мүнгɵɵр шагнадаг заншалтай байhан гэжэ мэдээжэ. Тиигээд гүрэн соо эгээл үндэр наhатай хүндэ бүхэли тэргээр дүүрэн, обоо – хүбɵɵ бэлэгүүд барюулагдадаг байгаа.  

                       

 ХУБИЛАЙ ХААНАЙ ЗАРЛИГААР

 Тиигээд, Чингисхаанай аша хүбүүн Хубилай хаанай үедэ Шэнэ Жэл, хитадай заншалаар, февраль соо тэмдэглэгдэжэ эхилээд, харин Сагаан Һара гэжэ нэрэнь тэрэ зандаа үлэhэн ушартай. 

Хубилай хаанай ордон соо яажа Шэнэ Жэлые угтадаг байhан тушаа Марко Поло гэжэ Венециин аяншалагшын дэбтэрнүүд соо  соо тодорхойгоор бэшэгдэhэн. Энэ үдэр элбэг дэлбэг эеэ хоол билтаржа, албата зониинь хаанда алта мүнгэ, субад эрдэни шулуудые, сагаан үнгэтэй хоргой торго бэлэглэдэг байhан заншалтай.     

Сагаа Һарын урдахи Бүтүү үдэр монголнуудай хуушан жэлые үдэшэжэ, бүхэлеэр шанаhан мяха, паар дээрэ шанаhан мяхатай пирожки, пельмень эдидэг байhан тушаа Марко Поло бэшэhэн. «Паар дээрэ шанаhан пирожки» гээшэнь, тоосоогүй, бууза байгаа ха. Yглɵɵдэрынь эртэ үглɵɵнhɵɵ эхилжэ, монголнуудай бэе бэеэ золгодог, айлhаа айлда ябажа, найрладаг тушаа аяншалагша зураглан харуулhан байна.    

Сагаалганай үедэ бууhан айлшадые эзэд hэеы гэрэйнгээ үүдэнэй хажууда дэбдигдэhэн сагаан hэеы дээрэ зогсоод угтадаг байhан гэжэ XIII зуунай ном соо бэшэгдэhэн. Мүн лэ эндэ сагаан, сэнхир хүхэ хадагуудаар бэе бэеэ золгодог, бүhэтэйшүүлэй заабол хутагаяа буулгаад, гэртэ ородог тушаа хэлэгдэнэ.      

Һайндэртэ шэрээ дээрэ мяхан табагуудай хажуугаар айрhан, hүнэй үрмэн, сэгээ, hүнэй архи г.м табигдажа, хажуудань заабол монгол гуталай улын дүрсэтэй хэвийн боово табигдадаг байгаа.        

Yшɵɵ Марко Поло XIII зуунай монголнуудай hүн дээрэ шанагдаhан барайгарай – рисэй хүрпээгээр айлшадаа хүндэлдэг байhан тушаа бэшэhэн. Түрүүшын hанамжаар, тэрэ үедэ талын нүүдэлшэд рисэй хүрпээ гэжэ мэдэхэгүй байгаа. Теэд, Чингисхаанай үедэ хахад дэлхэйе эзэмдэhэн монголшууд Римэй империин, Грециин, Европын г.м гүрэнүүдэй эрдэмэй, соёлой, үйлэдбэриин эгээл эрхим түрүү арга хэрэгсэлнүүдые хэрэглэдэг байhан гэжэ эли. Баян түшэмэлнүүдэй  шэл молор хундагануудhаа жэмэсэй архи амсажа, далайн саадахи эдеэ хоол зооглодог  байhан тушаа археологиин малтамалнууд гэршэлдэг.

                 

«МОДОН ХYЛТЭЙШYYЛЭЙ» УРИЛДААН

Урдань Монголдо Сагаалганай hайндэрэй баяр ёhололнуудай хэмжээндэ «янгоу» гэhэн наадан үнгэргэгдэдэг hэн ха. Тэрэ хадаа ута модон hургаагуудые хүлдɵɵ углаhан hүрэг залуушуул айл хотонуудаар ябажа, зүжэг наада харуулдаг байгаа. Эреэ маряанаар хубсалhан, «модон хүлнүүдтэй» хүйхэрнүүд хүхюутэй дуу хатараа  дэлгээжэ, урилдажа, элдэб янзаар хошонлон  мүрысэжэ, зониие хүхеэн  баярлуулдаг заншалтай байhан. Тус заншал хитадай театрын артистнар гүйсэдхэжэ эхилээд, саашадаа улаан хубисхалай үе  хүрэтэр монголой залуушуул  эмхидхэдэг болоhон байгаа.              

        

БААЯhАН ГААhАНАЙ УТААНДА

Сагаалганай түрүүшын үдэр манай элинсэгүүд үзэл үзэжэ, шэнэ морилhон жэлдэ ямар сагай уларил, хүнэй ба малай байдал г.м тогтохо тушаа уридшалан мэдэхые оролдодог байhан гуримтай.     

Хэрбэеэ Сагаалганай түрүүшын үдэрэй туршада гааhаар татаhан тамхин аятайгаар ууяжа, амтатайгаар бааяжа, хас шулуугаар бүтээгдэhэн тамхинай амhарта альган соо хүлэрэнгүй байбал, hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог hэн ха. Yшɵɵ хорёо хотон соо эрэ мал хоорондоо мүргэлдэнгүй, амгалан тэнюун байбал, бууhан жэлдэ hайн сагай уларилтай, бороо хуратай, малай хоол тэжээлээр ядамаргүй, бүгэдэ зон амитанда айн жэл мүндэлбэ гэhэн тэмдэгтэй.

Мүн лэ бэеэ hэгсэрhэн морин, эбhээлhэн тэмээн үзэгдэбэл, айн тэмдэг гэжэ тоологдодог:  эзэнэйнгээ hанаhан хэрэгэй урагшатайгаар  хүсэлдэн бүтэхые зүгнэнэ гэдэг.

Аян замда ябахадаа, шонотой ушарбал – hайн тэмдэг, харин үнэгэн үзэгдэбэл – муу, hаад тодхор болохо гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан заншалтай.

        

 БУЛТА ШАГАЙ НААДАЯ, БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

 Yни урдын сагhаа Сагаалганай хоёрдохи – гурбадахи үдэрнүүдтэ буряад – монгол айл бүхэндэ заабол шагай наададаг гуримтай байhан. Залуу, хүгшэн, үгытэй баян – илгаагүй, бүгэдэ зон шагай наададаг hэн ха. Тэрэнь миин сэнгэхын тулада бэшэ, харин Шэнэ Жэлдэ буян хэшэг, зол жаргал уряалhан нангин бүтээлнүүдэй нэгэн гэжэ эли.

Yшɵɵ талын гүүнүүдэй эхитэй шагай наадан хадаа нүүдэлшэдэй заяанай баялигай хэшэгэй – табан хушуу малай -  hүлдын тэмдэгтэй. Хониной, ямаанай, үхэрэй, мориной, тэмээнэй hүлдэтэй шагайнууд шүүрэгдэжэ, урилдажа, няhалагдажа, хүнэй сэдьхэлэй сог зали бадараадаг! Yшɵɵ тусхай зүнтэй, эди шэдитэй шагайнууд хүнэй ерээдүйн хуби заяан тушаа уридшалан мэргэнээр айладхаха аргатай!          

                     

 ПРЕЗИДЕНТЫН БЭЛЭГ

 Сагаалганай үедэ наhатай хүнүүдые баярлуулжа, үреэлдэнь хүртэхэдэ, Дээдын бурхад сахюусад баярлажа, Шэнэ Жэлдэ хамаг хэрэгүүд урагшатай  болодог, буян хэшэг үршɵɵгдэдг гэhэн этигэлтэй. Сагаалганаар наhатай зониие хүндэлдэг Чингисхаанай заншалые Монголой шэнэ үеын президентнүүд жэншэдгүй сахидаг болонхой.

Тэдээн сооhоо президент Халтмаагийн Баттулга онсо илгаржа, 2020 ондо Монголой бүхы пенсионернүүдэй банкын кредидүүдые гүрэнэй мүнгɵɵр түлэжэ хааhан байна. Тиигэжэ hанагдаагүй ехэ Шэнэ Жэлэй бэлэгээр хэмгүй ехээр баярлуулжа,  үндэр наhатанай гүн сэдьхэлэй үреэлдэ хүртɵɵ ха юм!  Тэрэ хэрэгтэ гүрэнэй мүнгэнэй жасаhаа 300 сая доллар гаргашалагдаа гэжэ тэмдэглэгдэнэ.