Сагаан һараар! Сагаалганаар!

САГААЛГАН

Алас холын орьёлһоо,

Аймаг мүшэдэй ордонһоо,

Замби түбиин магнайһаа

Заларан морилбо Сагаалган!

 

Үрмэн, буузын хангалһаа

Үбэлэй агаар дулаарба.

Хатар дуунай сууряанһаа

Халин жаргал бадарба.

 

Сагаан Һарын наадые,

Согтой залитай хатарые,

Хүгшэн эжын ханза соо

Хүдэһэн дэгэл хүлеэгээ.

 

Һээр шаалган, боосолдоон тухай,

Хүдэр бүхын барилдаан тухай

Хүгшэн абын хайрсаг соо

 Хутага мүнгэн зүүдэлээ.

 

Урматай, баяртай үбгэн абын

Уршалаануудынь гэрэлтэнэ,

Ямаан шэнгэхэн һахалханиинь

Ёдогошон баһал энеэбхилнэ.

Ахатанаа золгоон – хүндэлөөн,

Андалдан бэлэгээ хүхилдөөн!

Буян хэшэг үреэгээн,

Баялиг, жаргал уряалаан!

 

Сагаан эдеэн билтарна,

Сайбаг торгон миралзана,.

Сагаан сэдьхэл дэлгэрнэ,

Сагаалгамнай найрлана!

 

Буряад зоной, Бурхан шажанай,

Байгаалиин, тэнгэриин мүшэдэй. 

Бүхы юртэмсын һайндэр – Сагаалган!

Сагаан Һараар! Сагаалганаар! 

АЗА ЗАЯАНАЙ ҺАЙНДЭР 

Зүүн Зүгэй арадуудай эгээл шухала ба дуратай Сагаан Һарын һайндэр  Түбэд, Непал, Бутан ба Монгол оронуудта гүрэнэй зэргэдэ тэмдэглэгдэдэг. Энэдхэгтэ – Сикким провинцида, Россида – Буряадай, Хальмагай, Тувагай уласуудта һайндэрлэгдэдэг.      

Үшөө II – IV зуунуудта ажаһууһан буряад – монголшуудай элинсэгүүдһээ - гүннүүдһээ эхитэй Сагаалганай һайндэр айхабтар баян түүхэтэй ба ёһо гуримуудтай.

Сагаалган  эгээл шухала гурбан үдэрнүүдтэй: Шэнэ Жэлэй урдахи хоёр ба Шэнэ Жэлэй түрүүшын. Сагаалганай урда, һарын 29-нэй үдэр дасан бүхэндэ Дүгжүүбэ хурал хурагдадаг. Үглүүдэрынь, һарын 30 -да,  хуушан жэлэй һүүлшын үдэр «Бүтүү үдэр» гэдэг.

Эдэ үдэрнүүдтэ хорёо хотоёо, гэр байраяа сэбэрлэхэ, бог нобшоёо хаяхаһаа гадна һанаа бодолнуудаа, сэдьхэлээ сэбэрлэн арюудхахань маша шухала. Гомдол голхорол, уур сухал, уй гашуудал г.м.  мэдэрэлнүүдые хуушан жэлдэ орхигты, бусадыешье, өөрыгөөшье хүлисэгты!

                            

ШЭНЫН НЭГЭНЭЙ ҮДЭР       

Шэнэ Жэлэй түрүүшын үдэрэй үглөөгүүр, үүрэй сайха үедэ, Һама сахюусан морилжо, нюдэ сабшаха зуура алтан дэлхэйе гурба дахин тойродог гэжэ буряад-монголшууд этигэдэг.

Энэ үдэр эртэ үүрээр бодоод, шэнэ хубсаһа үмдэжэ. газаа гараад, тэнгэриин шарайе адаглаха, холые шэртэн хараха хэрэгтэй. Удаань зурхайгаар тодорхойлогдоһон һайн зүг тээшээ  шэглэжэ гараад, гэр байраяа нара зүб тойрожо гороолоод, гэртээ орохо. Тиимэ аргаар хүн ороһон жэлэйнгээ һайн зүгые тогтоодог.

Мүн лэ шэнэ хубсаһа үмдөөд, һайн зүгөө тогтооходо, хүнэй Хии Морин һэргэжэ, Шэнэ жэлдэ ажал хэрэгүүдынь урагшатай, үбшэн зоболонгүй, гэнтын аюул, гай тодхор усадхагдажа, амгалан тайбан байдал тогтохо гэһэн удхатай.

Шэнэ Жэлэй түрүүшын үдэр хүндэ мүнгэ урьһаар үгэхэ ба абахань хорюултай. Түбэдүүд энэ үдэр наймааһаашье юумэ худалдажа абахагүй гэжэ оролдодог. Шэнын нэгэнэй үдэр мүнгэ зөөри гаргашалбал, бүхэли жэлэй туршада олзогүй гарзатай байха, үри шэрэдэ орохо гэдэг.       

 

БАЯЛИГ ТАТАДАГ ТУУЛМАГ

Урдын буряад – монголой айл бүхэндэ Далгын туулмаг заабол байдаг һэн ха. Сагаалганай урда тэрэ баялиг татадаг тууламуудаа заһадаг, утажа арюудхадаг, шэнэ зүйлнүүдые нэмэжэ, жэлэй далга абахаяа бэлдэдэг гуримтай байһан. 

Далгын тулам эгээл үнэтэй сэнтэй хоргой торгоор оёгдодог заншалтай. Бүдынь нэгэшье  үнгэтэй байжа болохо, харин ехэнхидээ табан үнгын хадагай үнгэтэй хэһэгүүдээр бүтээгдэдэг.     

Тиигээд досоонь, нэн түрүүн,  табан үнгын хадагууд, хуураһан орооһон, хатааһан айрһан, сагаан сахар болон элдэб янзын шэхэрнүүд гол зүйлнүүдээр табигдадаг. Илангаяа хүхэдэг амтатай шэхэрнүүдые олоор оруулха гэжэ оролдодог байһан гэжэ эли. Тиигээд ядаха тулихын сагта нэгэ шэхэр гаргаад хүхэхэдэ, шадал тэнхээ оруулдаг, шэнэ арга боломжонуудай үүдэн нээгдэдэг гэһэн үгэтэй.     

Далгын туулмаг соо оруулагдаһан орооһон заабол хуураһан байха ёһотой. Мүн лэ манай үбгэ эсэгэнэр холын замда гарахадаа тулам соо хуураһан орооһо абаад, харгыдаа нангин обоонуудтаа үргэдэг гуримтай байһан.

Тэрэ заншалаарынь мүнөөшье авто – унаанууд соогоо хуураһан орооһо абаад ябажа, нангин газарнуудта үргэбэл, һураггүй ехэ аша үрэтэй байха гэжэ эли.

Баялигай туулмаг соо үшөө юһэн эрдэниин зүйлнүүд заабол оролслдог. Тиихэдээ хэмэл бэшэ, харин ёһото бодос алтан, мүнгэн,

шүрэ, субад, оюун эрдэни, номин шулуун, тана, зэд, ган гэһэн эрдэнитэ зүйлнүүд байха ёһотой.    

Үшөө саарһан ба түмэр мүнгэнүүд, үнэтэй сэнтэй, эм домто хоморой ургамалнуудай үндэһэнүүд табигдадаг.

Манай үбгэ эсэгэнэр Сагаалганай хуралай үедэ баялигайнгаа туулмаг дасанда үнгэргэгдэһэн тусхай хуралда абаад ошожо, жэлэйнгээ далга абадаг байһан заншалтай.

 

“АА -АХРАЙ!” – ЮРТЭМСЫН ДАЛЛАГА

Даллага абахадаа: «Аа-ахрай!» - гээд шангаар уряалдаг заншал бии.

Энэ хадаа олон жэлдэ 100 янзын буян хэшэг, 100 жэлтэй ута наhа, эрдэм ухаа, буян хэшэг гуйжа уряалдаг айхабтар үргэн ехэ, гүнзэгы удха шанартай үгэ юм.

«Аа-ахрай!» - хүнэй хуби заяанай, үйлын үрын мууе даража, юртэмсын

орьёлой эрдэнитэ баялигай hүлдэ дуудаhан эди шэдитэй абяан, буян хэшэгэй аялга… «Аа-ахрай» гэhэн үгэ миин таамаг юрэнхыгөөр бэшэ, харин баяр баясхаланай, этигэл найдалай, энэрхы дурлалай оршондо hүр жабхалантайгаар абяалан үгүүлхэнь шухала!

Даллага абалга – элинсэгэймнай дамжуулhан нангин бүтээл. Тэрэниие ядуу тулюураар бэшэ, харин элбэг дэлбэг байдалда дуудаха хэрэгтэй.

Гоё hайхан, арюун сэбэр буряад хубсаhаяа үмдөөд, олон дабхартай баян сагаан табагтайгаар абагты!

Энгэртэй, тобшотой буряад тэрлиг дэгэлнүүдээ, булган арhатай үндэһэн заншалта малгайнуудаа үмдэхэнь, эрдэнитэ шулуунуудтай алтан, мүнгэн зүүдхэл шэмэглэлнүүдээ зүүхэнь шухала.

Yбгэ эсэгэнэрэймнай hургаалаар, үндэhэн хубсаhагүй хүн - хүн бэшэ, адууhа малай зэргэтэй гэhэн үгэтэй юм.

Yшөө манай үбгэ эсэгэнэр даллага абаха үедөө хажуудаа, үбдэг дээрээ, ганзагын hур табяад, «Аа-ахрай!» дуудадаг байhан заншалтай.

 

ДАЛЛАГЫН САГААН ТАБАГ

 Даллага олон янзын байдаг: Баян Намсарайн, Дара Эхын, Намдагай, Далхын, Говилой болон бусад. Жэлэй туршада нэгэтэ бэшэ даллага абтадаг.

Даллагын Сагаан табагые үндэрөөр, адагынь 9-10 дабхартайгаар, баян эдеэнэй зүйлнүүдтэйгээр – 5 янзын таряан, 5 янзын hамар, 5 янзын жэмэс ба фрукт г.м. – табихада, хүсэтэйгөөр бүтэдэг.

Тиимэ табагай оройдо печени, вафляар субаргын дүрсэ хэжэ табиг- дадаг. Мүн лэ хара архи хэрэгтэй. Хажуудань табан үнгын хадагуудаа дэлгээжэ, ганзагын hур табихаяа бү мартагты!

Айл бүхэн жэлэй нэгэшье дахин hаа, иимэ элбэг дүүрэн бэлэдхэлтэй даллага абажа байхань шухала. Баян Сагаан табагаар даллага уряалжа, «Аа-ахрай» хурайлхадаа: «Зуун жэлэй туршада баян дэлгэр, буянтай хэшэгтэй hуухамнай болтогой!» - гэжэ гүн сэдьхэлhээ хүсэжэ бодохо хэрэгтэй.

Арбан дабхар үетэй даллагын Сагаан табаг дэлгээжэ, «Аа –ахрай» хурахада, 100 жэлтэй наhа гуйhан удхатай. Табагай 1 үень – хүнэй наhанай 10 жэл, 2 үень – 20 жэл г.м. 10 үень – 100 жэлэй hүлдэтэй. Илангаяа залуу зондо 9-10 үетэй табагаар даллага абажа байхада hайн. Мүнөөнэй сагаар, даллагын Сагаан табагта хилээмэнэй орондо сухаари, амтатай гоё печени табигдадаг гуримтай болоhон.

Табагтай даллага – түби дэлхэйн тэн хахадай hүлдэ тэмдэг. Тиимэhээ табан махабадай – шорой, модон, уhан, түмэр, гал - hүлдэ оруулхань шухала. Жэшээнь, хүхэ үнгэтэй гадартай шэхэр – уhан, ногоон үнгэтэй – модон, шара – элhэн шорой, хара – түмэр г.м. үнгын гоё набшаhа сэсэгүүдтэй, зурагуудтай печени шэхэрнүүдээр, хоморой фруктануу- даар шэмэглэжэ, ута наhа, буян хэшэг гуйдаг гуримтай. 11 дабхар үе табихада болохо – хүн 110 жэл хүрэтэр ажаhууха аргатай ха юм.