Бү илгарая!

Олон можо хизаарнуудhаа, хото городуудhаа, хүдөө аймагуудhаа делегадууд Бүгэдэ Буряадай үндэhэн соёлой эблэлэй саг зуу­ра уялгануудые дүүргэгшэ юрэнхылэгшын элидхэл шагнаа. Зүблэлэй болон Хиналта-шалгалтын комис­сиин гэшүүд мүн лэ тоосоо баряа. Оперо болон бале­дэй театрай үндэр тайзан дээрэ һанаа амаруулма үнэн һайхан үгэнүүд хэлэгдээ, ду­радхалнууд оруулагдаа.

Өөрынгөө һанамжа Россиин Буддын шажан­танай заншалта Сангхын дид-хамба лама Дагба Очи­ров иигэжэ хэлэнэ бэлэй: «Суглаанда сугларагшадай олонхинь буряадаа муу ойлгоно. Үхибүүдынь баһал муугаар ойлгоно. Харин аша зээнэрнай оройдоошье мэдэнэгүй. Юундэ тиинэб? Манайшье Ивалгын дасанда хубарагуудай 70 хубинь буряад хэлэгүй. Энэ манай тон ехэ бэрхэшээл болоод байна. Голхоролтойл байна даа. Түрэл хэлэ үзэлгэмнай доройтожол байна. Түрэл хэлэеэ һэргээхэ зорилго­тойгоор Буряад-ТВ, Буряад радио хэгдэһэн байна. Теэд үрэ дүн үгы».

Хэдэн тээшээ таhаршаhан буряад угсаатамнай энэ хуралда ерэжэ хабаадахадаа, сэдьхэл ехэ дээгүүр, урма баяр түрэнэ гэжэ хэлэнэд hэн. Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Якутск болон бусад хото городуудhаа түлөөлэгшэд ерэжэ, съездын ажалда хабаадаа.

Хүршэ Монгол оронhоо 70 гаран хүн ерээ. Олон жэлэй туршада ВАРК-ын д и д - ю р э н х ы л э г ш ө ө р хүдэлжэ байhан Соёлсурэн­гийн Билегсайхан эблэлэй эгээн түрүүшын хуралдаанда хабаадалсаһан хүн гээшэ. Мүнөө буряадуудай хүгжэлтэ, эблэрэлгэ, түрэл хэлэеэ үри һадаһадтаа яагаад дамжуул­ха тухай һанамжална бэлэй.

СО РАН ИМБТ-гэй эрдэм­тэн Дамдин Бадараевай буряад арадай хүгжэлтын гол бодол тухай элидхэл эгээл һонирхолтой, гүн удхатай байгаа. Зарим тэды тэмдэглэлнүүдыень дурадха­хамнай.

Мүнөө дээрээ буряад арадай эгээл шухала асуудал – буряад хэлэнэй байдал. Энэ талаар толинууд, шэнжэлгын хүдэлмэринүүд хэблэгдэнэ. «2021-2030 онуудта буряад хэлэ аршалан хамгаалгын болон хүгжөөлгын талаар гүрэнэй программын» хэм­жээн соо социологуудай шэнжэлгэ хэгдээ. Тиихэдээ ганса Россиин бэшэ, мүн хүршэ Монгол орон болон Хитадай Хулун-Буирай ажаһуугшадые хараалаа. 2010 оной байдалтай зэргэсүүлхэдэ, буряад хэлэ мэдэгшэдэй тоо 50 хубяар дээшэлээ гээд элирүүлээ. Теэдшье шэнжэлгэнүүд тад ондоо байдал харуул­на. Эрдэмэй хүреэлэнгэй түлөөлэгшэд элдэб хэмжэ­энэй экспертнэ комиссиин ажалда оролсоно. Хэлэ бэшэ­гэй эрдэмэй доктор Бабасан Цыреновэй хүтэлбэри доро Yandex-оршуулгада буряад хэлэн нэбтэрүүлэгдэжэ эхи­лэнхэй.

Һүүлэй сагта олониитэ Гэсэртэ анхаралаа хандуул­даг болоо. Арадай эпосые аршалан хамгаалха үшөөл хэрэгтэй гэжэ элирээ. Жамсаран бурхан болон Гэсэр хоёрой хоорондохи зүрилдөөнэй эшэ үндэһэнь уудалагдаа. Гэлүүгбын шажантанай Гэсэртэ харша һанамжатай гээшые элитэ академик Бямбын Ринчен буруушааһан байна. ИМБТ- гэй жасада хадагалаатай Гэсэрэй һалаануудые шэн­жэлэгшэ Ц.П. Ванчиковагай баталан тэмдэглэһээр, «бүхы текстнүүд буддын шажанай нүлөөтэй». Түбэд, Хитад болон Монгол Уласуудай хороондохи шажанай-поли­тическэ зүрилдөөндэ эхи үндэһыень бэдэрхээр гэжэ тобшолол хэгдээ. Буряад Уласай Засагай газарай һанамжатай эрдэмтэдэй тоб­шолол адли байна. Үндэһэн эпостээ гамтайгаар хандаха, хүгжөөхэ ёһотойбди. Соёлой энэ уута баялигайнгаа тал­май байгуулаад, бүхэдэлхэйн хэмжээндэ дэлгэрүүлхэ бай­гаабди.

Буряад арад олон зуун жэлэй баян түүхэтэй, оюун ухаатай. Теэд мүнөө болотор эрдэмэй тулгатай, олоной дэмжэлтэтэй хүгжэлтын гол бодол (стратеги) үгы. 2019 онһоо ВАРК-ын Юрэнхы­лэгшын болон гэшүүдэй үүсхэлээр буряад арадай хүгжэлтын стратегиин түсэл зохёон байгуулагдажа эхилээ. Тиигэхын урда тээ бусад ондоо арадуудай стратеги шэнжэлэгдэһэн байна. Глобализациин тараһан сагта буряад арад дабташагүй онсо этнос гээшэбди гэжэ өөһэдыгөө аршалан хамгаалхаһаа гаду­ур Россиин болон дэлхэйн арадуудай дунда мүнөө сагай эрилтэдэ таарама, хүгжэнги үндэһэ яһатамди гэжэ бэеэ батаар харуулха ёһотой. Арад зоноймнай саашанхияа бодомжолхо саг ерээ. Таhаран амидаржа байhан буряад зон хоорон­доо илгарха бэшэ, харин баян хэлээрээ, соёлоороо, ёhо заншалаараа хамтарха, нэгэдэхэ ёhотой, бэе бэеэ хүндэлхэ, сэдьхэлээрээ ойлголсохо үе тохёолдоод байна. Монголдо, Шэнэхэ­эндэ байдаг буряад зонтоёо холбоогоо улам шангадхажа, «Алтаргана» наадандаа ха- баадалсаха, эрдэм hурал- салай болоод уран зохёолой номой андалдаа эмхидхэхэ, тэдэниие оршуулха ажал ябуулбал, ехэл hайн. Танай анхаралда харуулагдаhан «Буряад зоной хүгжэлтын гол бодолго» булта оролдо­жо, арад зондоо тараая гэжэ ханданаб!