Буряад домогууд – эрдэни зэндэмэнинүүд

ХАХАД ЗУУНАЙ ТҮҮХЭТЭЙ

Номой түлөөлгые Улаан -Үдэ хотын И.К. Калашниковай нэрэмжэтэ түб номой сангай  ахамад мэргэжэлтэн Бадмаева Соёлма Цырендоржиевна эмхидхэн ябуулаа.

Үбэр -Байгалай хизаарай мэдээжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, ниитэ ажал ябуулагша, хэдэн фильмүүдэй болон номуудай түсэл бэелүүлэгшэ, продюсер ба бүридхэн хэблэгшэ автор Баиров Гончикбал Цоктоевичой оролдолгонуудай хүсөөр буряад арадай эрдэнитэ баялигай алтан абдар шэнэ номоор баяжаба.

“Буряад домогууд” гэһэн шэнэ антологи - ном Виктор Гунгаровай 1970 – 1990 онуудта Буряад Уласай, Үбэр – Байгалай хизаарай, Эрхүүгэй можын болон Монголой Түб, Хэнтэйн, Дорнод, Булган, Хүбсэгэл аймагуудаар эрхилэгдэһэн эрдэм – шэнжэлэлгын экспедицинүүдэй хэмжээндэ суглуулһан үльгэр домогуудһаа бүридэнэ. Хахад зуунай саада тээ совет засагай үедэ, 1990 -ээд онуудай хүлгөөтэ сагай долгин соогуур эрдэмтэнэй гамтайгаар бэшэжэ абаад, үсөөхэн хэһэгүүдээр хэблэһэн “Буряад арадай түүхэ домогууд”, “Мифүүд ба домогууд”, “Буряад домогууд” гэһэн гурбан номууд мүнөө хамтаран, шэнэ амитайгаар нара харан баярлуулба.   

Хоридой Мэргэн, Хун Шубуун Эхэ, Эхирит ба Булагат, Хонгоодор, Бабжа Барас Баатар, Айсухан ба Хусайхан удагад, абарга хүсэтэй бүхэшүүл, хүхюутэй хошонгууша Будамшуу, Аригуун Бүүбэй г. м. үльгэр домогто нюурнууд  һэргээгдэбэ. Тэрэнэй хажуугаар, ород ба монгол гүрэнүүдэй хоорондохи хилын байгуулалта тухай, угсаатанай гарбалай урдын түүхэнүүд г.м. һонирхолтой баримтанууд олоной һонирхол татаба.           

Олон зуунуудай туршада үеһөө үедэ дамжуулагдаһан үльгэр домогууд соо нүүдэлшэ малша арадаймнай гүн сэдьхэлэй эрдэнитэ баялигууд, нангин заяа һүлдэнүүд ба элинсэгэй амисхал, зүрхэнэйнь сохидол мүнхэрэн сорьёлдог.

Виктор Шагдарович Гунгаров болон бусад эрдэмтэдэй, мэргэжэлтэдэй асари ехэ оролдолгын ба ажаябуулгануудай хүсөөр абарагдан хүгжөөгдэһэн аман үгын баялигай солые дууданабди! 

 

 ШЭНЖЭЛЭЛГЫН ЗАМААР 

Ерээдүйн эрдэмтэн 1941 ондо Хэжэнгын аймагай Хөөрхэ нютагта түрэн үдэһэн намтартай. Дунда һургуулиин удаа тэрэ 1966 ондо Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуули дүүргээд, Эдэрмэгэй дунда һургуулида багшаар, аймагай һуралсалай түбтэ инспекторээр,  интернат-һургуулиин захиралаар хүдэлһэн намтартай. Удаань 1970 ондо Буряадай ниитын эрдэм шэнжэлэлгын институдай (БИОН) уран зохёол болон аман зохёолой таһагта ахалагша лаборантаар ажаллаһан. Тэрэ сагһаа бүхы ажал ябуулгануудынь арадай аман зохёолой шэнжэлэлгэдэ зорюулагдаа гэжэ эли.Виктор Шагдарович иигэжэ хөөрэнэ:

• Эгээл түрүүн энэ ажалда ороходомни, мэдээжэ аман зохёол шэнжэлэгшэ Алексей Ильич Уланов намда: “ Ши буряадайнгаа түүхэ домогуудые шэнжэлэ . Юундэб гэхэдэ, энэ талаар үшөө ямаршье ажал хүдэлмэринүүд ябуулагдаагүй», - гэжэ хэлээ бэлэй.

Тиигэжэ буряад – монгол угсаата арадайнгаа түүхэ домогуудаар  һонирхожо эхилһэн ушартай. Мүн лэ бага балшар наһанһаа нютагайнгаа үбгэд, хүгшэдһөө үльгэр домогуудые һонирхон шагнажа  ургаһаниинь сэгнэшэгүй һайн нүлөө үзүүлһэн гэжэ эли.

                             

ДОКТОРОЙ ДИССЕРТАЦИ - БУРЯАД ХЭЛЭН ДЭЭРЭ 

Виктор Гунгаров «Буряад үльгэрнүүд» (1983), «Буряад арадай түүхэ домогууд» (1990), «Улигершин Майсан Алсыев» (1993), «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» (1998), «Мифүүд ба домогууд» (2001), «Буряад домогууд» (2004) гэһэн номуудай болон олон арбаад статьянуудай авторынь болодог.

Тус хүдэлмэринүүд соогоо эрдэмтэн буряад түүхэ домогуудай онсо шэнжэ, найруулгынь түхэл маяг, бүлэглэн хубаарилга (классификаци) г.м. гүнзэгыгөөр шэнжэлэн үзэжэ, арад зондоо дамжуулһан. Үшөө эрдэмэй түбэй мэргэжэлтэдтэй суг хамта  «Бурятские народные сказки» гэһэн гурбан боти ном 1973, 1976, 1981 онуудта Улаан-Үдэдэ хэблэһэн намтартай. Тэрээнһээ гадуур, Новосибирск хотодо толилогдоһон «Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока» гэһэн хэблэлэй һубарилда хоёр боти номуудынь “нара хараһан” байна.

1993 ондо Виктор Шагдарович Монголой гүн ухаанай шэнжэлэлгын Академидэ «Түүхэ домогуудай мүнөө сагай байдал» (Современное бытование легенд и преданий) гэһэн сэдэбээр кандидатска диссертаци амжалтатайгаар хамгаалаад, “хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор”  гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн габьяатай.

Тиихэдээ эрдэмэй үндэр зэргые үндэһэн буряад хэлэн дээрээ хамгаалһан эгээл түрүүшын эрдэмтэн гээд түүхэдэ ороһон. Энээнһээ урагша тэрэ талаар бүхы хүдэлмэринүүд ород хэлэн дээрэ ябуулагдадаг байгаа ха юм. Энэ хадаа ёһото хубисхалта ушар болоһон гэжэ тоосоогүй.    

 

 НҮХЭДЭЙ ДУЛААХАН ДҮХЭРИГТЭ 

“Буряад домогууд” гэһэн номой түлөөлгын үргэлжэлдэ Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнэй ахамад мэргэжэлтэн, хэлэ бэшэгэй Эрдэмэй Дид – Доктор Цыбикова Б-Х.Б., Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнэй ахамад мэргэжэлтэн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, түүхын эрдэмэй кандидат, этнограф, уран зохёолшон, оршуулагша Дугаров Б.С., Буряадай гүрэнэй шангай Лауреат, Уласхоорондын монгол туургатанай Ассоциациин гэшүүн Ринчинов О.С, алдар суута эмшэ лама Дугаров Ч -Д. Д., Ородой Холбоото Уласай габъяата зүжэгшэн, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн, Буряад Уласай гүрэнэй шангай хоёр дахин Лауреат, уран зохёолшон, оршуулагша Сультимов Д.Н, “Байгал” сэдхүүлэй редактор, Ородой Холбоото Уласай ба Буряад Уласай соёлой габъяата хүдэлмэрилэгшэ Базаржапова – Дашеева Г.Х, Буряадай Үндэһэтэнэй 1 -дэхи лиөей – интернадай захирал Шойнжонов Б.Б, Оса – Бохан аймагай нютагаархидай түрүүлэгшэ Анганов В.В.,       

Үльгэр домогууд заабол морин хуурай шэдитэ хүгжэмэй аялгатай байдаг гуримтай. Буряад ороноор мэдээжэ болоһон үльгэр домог түүрээгшэ хүгжэмшэн, зүжэгшэн, 2017 ондо Бүхэроссиин “ Музыка земли” гэһэн фестивалиин Гран При шанда хүртэһэн Виктор Жалсанов шэнэ номой үльгэрнүүдые түүрээжэ, сугларагшадые хужарлуулаа.     

Үшөө тус хэмжээниие Хэжэнгын аймагай Хоөа Намсараевавй нэрэмжэтэ Хэжэнгын дунда һургуулиин хүгжэм театрай эдир зүжэгшэд түлөөлэгдэһэн ном соо ороһон онтохо харуулжа, шэмэглэһэн байна. Сэсэн мэргэн жороо ба оньһон үгэнүүдээр, сог залитай таабаринуудаар хүреэлэгдэһэн зүжэг бүгэдэ хабаадагшадай һонирхол татаа юм.

Виктор Шагдарович гансашье үльгэр домогуудые бэшэ, харин урданай дуунуудые суглуулан шэнжэлдэг байһан. Тэрэнэй эгээл дуратай, хододоо уянгалан дуулажа ябадаг дууе удхалан буряадай элитэ дуушан Бүтидэй Дондок – Сэрэн бэлдэжэ, бүгэдэндэ бэлэг болгон зорюулаа. П.И.Чайковскын нэрэмжэтэ уран һайханай колледжиин оюутад – Жаргал Бальчинов, Баин Дамбаев гэгшэд тус дууе гүйсэдхэбэ.

“Буряад домогууд” гэһэн номой түлөөлгэ ехэ һонирхолтой, гүнзэгы удха шанартай ба сэдьхэлэй дулаахан байдалда аша үрэтэйгөөр үнгэргэгдөө гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.