Монголшо Сэмжэд абгайн дэбтэрнүүд

Дээрэһээ доошоо таталагда­даг ушарһаа “босоо” (бодо­мол) бэшэг гэгдээ. Босоо бэшэг - мориной гүйдэл дундашье зурамаар хурдан бэшэг, хабтайжа хэбтээгүй, эмниг мориндол өөдөө соройһон, саарһанда гамтай бэшэг. Мүнгэшэ дарханай һиилэһэн угалза мэтэ харагдаад, нюдэнэй шэмэг бо­лодог, ородоор “монгольская вязь” гэгдэнэ, харин “арабская вязь” гэжэ хажуу тээшээ хэбтэдэг бэшэгһээ бо­соо - бодомол шэнжээрээ илгарна.

Арбаад гэхээр зуун жэлэй турша­да монгол бэшэгтэй үльгэр түүхын, шажан номой, уг гарбалай, ажал хэрэгэй гэхэ мэтэ баримтата гар бэшэгүүд, хэблэмэл сударнууд яар ябта сугларанхай хэбтэнэ. Зүгөөр тэ­рэнэй нэгэ багахан хубинь лэ оршуулагдаһаниинь харамтай. Тиимэһээ энэ ехэ энжэһээ хэн нэгэнэй хүрбүүлһэн, оршуулһан зүйлнүүдые туйлай үндэрөөр сэгнэмээр.

Сэмжэд Доржиевна Гуробазаро­ва анхан арбаад наһандаа ахадаа заалгаһаар, торон тогтонгүй улам саашань шудалһаар, һайн монгол­шо боложо шадаа гэхээр. Хожомшог түрэһэн байбал, сохом нэрэ солотой востоковед-монголовед эрдэмтэн боложо тодорхо байһаниинь элитэ.

Сэмжэд Доржиевна тухай хүсэд һайнаар мэдэхэгүй байтар, тэрэ­нэй дүү хүбүүн, эрдэмтэ зоотехник, сэдхүүлшэ, багша, литературна критик Эрдэни Цырендоржиевич Бальжинимаев 1967 ондо “Буряад үнэн” сониндо эгэшынгээ намтар толилуулһан байжа, аргагүй ехэ туһа болоо. Табяад жэлэй урда гараһан газетэдэ ехэ ахынь хүбүү бэри Дам­би, Нина Цыбиковтэн хуулбарии- ень хайшалжа хадагалһаниинь, юунһээшье сэнтэй бэлэг байба.

Тус статья соо хэлэгдэһээр, Сэм­жэд басаган 1923 ондо бурюуха хүбдүүд угай Доржын Гуробазарай үри боложо түрэһэн. 6-дахи анги­да һуража байтарнь, ахань хэбтэ­риин үбшэн боложо, һургуулиһаа болиһон. Цыбикжаб ахаяа аргагүй сэбэр наряар харууһалха сагтань ахань өөрөө хүсэлжэ, “хожомой үедэ шамда туһатай болохо” гэжэ дүүдээ монгол бэшэг заажа үрдиһэн. Саа­шадаа Эгэтын-Адаг нютагай Хангир гэжэ аршаан булагаар дэлбэрһэн арюун газарта хамтын ажалай амта танижа бэежээ. Дайнһаа бусаһан за­луу офицер Гончик Хамаевич Жамья­новтай танилсажа, айл болоһоной удаа Үльдэргэ нютагта түбхинэһэн.

Сэмжэд Доржиевна магазинда, һургуулида хүдэлжэшье байха сагтаа хуушан монгол бэшэгээ орхёогүй, мүн дээрэһээнь түбэдөөршье ун­шажа һураа. Зүблэлтын үедэ худам монгол бэшэг ула болоһон хуушанай зүйлдэ тоологдоод, тэрэниие үзэхэ хүсэлтэй хүнүүд “тархинь муудаа” гэхэһээ нааша хүндэ шоо үзүүлхэ зэргэтэй һэн. Хэды иимэ сагта бай­башье, Сэмжэд Доржиевна хүнэй хорон хэлэнһээ айгаагүй, хүсэл зо­ригоо мүхөөгүй. Буддын шажанай номуудые, үльгэр домогуудые ун­шажа, угайнгаа һарбаалжан согсол­жо ябаа. Өөрөө бэе, хэлэн, сэдьхэ­лээ тон һайханаар сахижа, дүйсэн үдэрнүүдые алдангүй масаглажа, махабодын хатуужал баримталжа ябаһан.

Осорма ашынь хэлэһээр, шүдэндэ торсолдохо юумэ эдидэггүй бай­гаа гэхэ. Монгол бэшэгтэй ном судар юрэ уншаад гарадаггүй, һургуулиин шабинарай нарин бүдүүн дэбтэрхэнүүдые хэрэглэн, бэхэ гуурһаар номой удхые кирилл үзэг дээрэ хүрбүүлжэ һуудаг һэн.

Тэрэ 2018 ондо Оюна Балдандор­жиевна аша басагандаа һайханаар үргүүлһээр, 95 наһа хүрэтэрөө нэ­гэтэшье миин һуугаагүй, номоо уншаһаар, хүрбүүлһээр, һонор са- рюун зандаа бурханай орондо заларһан. Аша зээнэрэйнь, нюта­гай зоной хэлэһээр, өөрынгөө юумэ дорохоноо оршуулжа һуугаагүй, мүн олон эрдэмтэд, зохёолшодой, танигдаагүй зонойшье ерэжэ, энэ тэ­рые һуража, оршуулжа үгэхыень гуй­хада, нэгэтэшье арсадаггүй байһан ха. Мэдэхэ, таниха зонһоо үльгэршэн Рыгзен Эрдынеев, зохёолшон Сер­гей Бахлаев, эрдэмтэн Ширап-Ним­бу Цыденжапов гэгшэд ерэдэг, зүбшөөл һурадаг, оршуулга хүүлэдэг һэн.

Сэмжэд Доржиевна наһанайнгаа эсэсэй дүтэлһые мэдэхэдээ, арбаад дэбтэрхэнүүдые ашанартаа һарбайжа, “эдээнииемни хожом ном болгожо гаргаарайгты” гэжэ захяа һэн. Улзыма Семёновна ба Оюна Жаргаловна аша басагадынь тэдэ­нииень арбаад жэлдэ наряар хада­галжа байтараа, сагай ерэхэдэ гар­гажа, сахим сүлжээнэй-электронно түхэлдэ оруулаа. Ном болгохын ту­лада мүнгэн хэрэгтэй боложо, угайн­гаа аха заха болоһон Дамби Гуроба­зарович Цыбиков энэ сагай эрхээр хүнгэн бэшэ уялга даажа абаба. Тиин Цыбиковтэн, Гуробазаровтан, Баль­жинимаевтан, Бардуевтан болон бэшэшье түрэл гаралнуудынь яа­ралтай түргөөр мүнгэеэ суглуулжа захалаа. Гончик Хамаевич Сэмжэд Доржиевна хоёрой Үльдэргэ нютаг­та ажаһууһан хадань, тэндэхи зон үнэн зүрхэнһөө дэмжээ: Анна Чи­митдоржиевна Цыденова, Виндарья Ринчиннимбуевна Доржиева-Ки­мэй, Цырма Ринчиновна Лыктыпо­ва, Долгор Жанчиповна Тудупова, Жанна Чимитовна Дымчикова, мүн Үльдэргын захиргаанай зүгһөө Эр­жэн Токтохоевна Жамбалова, Долгор Сандаковна Доржиева, Цырендул­ма Дашанимаевна Чимитова, Туяна Бальжинимаевна Жанчипова.

Тиигэжэ зон нүхэдэй дэмжэл­гээр буянтай һайхан, сэсэн мэргэн Сэмжэд абгайн ном ИП Бальжини­маевай “Фактор” гэһэн Хэблэлэй гэртэ барлагдажа, дизайнер Баяр Батуевай хүсөөр янзалуулан “нара хараба”. Номой түсэлые Дамби Гу­робазарович хүтэлжэ, Цырен-Ханда Дарибазарова тааруулан хинаба. Тус номой 210 хуудаһанда кирилл бэшэг­тэ оруулһан, мүн түбэд (Жаргал Дуг­данов) ба монгол бэшэлгэ (Валерий Шагдаров) элсүүлһэн шажанай но­мууд, лүндэнгүүд, 18-дахи зуун жэлдэ Бээжэндэ гараһан, буддын шажантай холбогдоһон монгол бэшэгтэй “Абай Гэсэр хаан”, уг гарбалай домог болон һарбаалжангуудай зурагууд гэхэ мэ­тын зүйлнүүд оронхой. Номой урда, хойто гадарай зурагуудые Валенти­на Новикова бэелүүлжэ, Оюна На­мсараева Хэблэлэй газарта хүргэбэ. Досоохи үнгэтэ 16 хуудаһанай гэрэл зурагуудые хамта олоороо суглуулан табиба.

Дуйнхор хуралай хурагдажа, сагай хүрдын эрьелдэхэ үдэртэй барилдал­гын хүсөөр тохёолдон, Үндэһэтэнэй номой сангай һаруул танхим соо шэнэ ном тоглогдобо. Дэмбэрэлтэй хэрэг бүтээлсэхэеэ Сэмжэд абгайн түрэлхидэй уряалаар Уран зохёол­шодой холбооной түрүүлэгшэ Сер­гей Доржиев, тус эмхиин нарин бэ­шээшэ Дмитрий Кушеев, мэдээжэ нэрэ солото артистнууд: Буряад дра­мын зүжэгшэн, дуушан Дамба-Дугар Бочиктоев, дууриин дуушан Лидия Галсанова, Буряадай АССР-эй габь- яата артист, Оросой Холбоото Уласай искусствын габьяата ажал ябуулаг­ша Сергей Бальжанов гэгшэд ерээ. Ерэһэн айлшад һайхан дурсалгануу­дые хэлэжэ, ая дуугаа дуулажа, булта үреэл үгэеэ хэлэжэ, жэгтэй дулаахан оршондо тоглолто үнгэрбэ. Тус үйлые урагшатай зохидоор хүтэлһэн ород хэлэнэй багша, номой харюусалга­та редактор Дарима Эрдынеевнада ба энэ гоё һайхан ордондоо угтан абаһан Үндэһэтэнэй сангай ажал­шадта халуун баяраа мэдүүлнэбди.