​ Ушарта юртэмсын дуушан

ХЭЭРЫН ГАНСА МОДОНОЙ ХОРМОЙДО

Бальжинима Юндунов 1949 оной майн 20 -до (дансaaраа) Сагаан-Шулуутай нютагта түрэн үдэһэн намтартай.

Тэрэ тоонто нютаг тухайгаа иимэ дулаахан үгэнүүдые зорюулжа бэшэһэн байна:

-Би Сагаан-Шулуутай нютагай «Дээдэ Хүүтэри» гэжэ газарта, хойшоо болоходоо - хуһан болон уляаһан модоор эреэлжэлжэ бүрхөөгдэһэн, урагшаа - Хялын гол, Сүүгэлэй гол, Бооржын гол гээ һаа, Монгол һайхан ороной хилэ дабатараа гэхээр нэгэшье модогүй (мүнөө ондоо болоһон, хүсэтэ хүнэй гараар таригдаһан модод ургадаг), хабарай хара һалхинда нэбтэ ургаһыень хэлэхын аргагүй улаан шэнэһэн ганса модоной хормойдо түрэһэн хүм. Магад, тиимэһээ ургамал бүхэниие өөгшөөжэ хүн болоһон хадаа, «хээрын ганса модые…» гэһэн гаршаг доро нэгэ номоо дэмы эхилээгүйб. Хүнэй үнжэгэн сэдьхэлдэ тохомой шэнээхэн тоонто газарһаань үнэтэй юун байхаб?

 

ЗОХЁОХЫ ЗАМААР

Ерээдүйн элитэ уран шүлэгшэ 1966 ондо Могойтын аймагай Урта нютагай дунда һургуули дүүргэһэн.

1969-1974 онуудта Москва хотын А. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта һуража түгэсхэһэн намтартай.

1974 ондо Бальжинима Цынгуевич Агын радиодамжуулгын редакцида сурбажалагшаар ажаллажа эхилһэн байна.

1979 ондо тэрэ «Тэнсүүри» («Равновесие») гэжэ туужатай  түрүүшынгээ ном хэблэһэн.

1983 ондо Улаан-Үдэ хото руу нүүжэ ошоод, «Буряад- Үнэн» газетын соёлой таһагта сурбажалагшаар ажаллаһан.

1999 ондо «Онон Хатан» гэжэ 432 июуртай хоёрдохи номынь хэблэгдэжэ, олониитын анхарал татаһан ушартай. Тус ном авторай 1968-1980 онуудта  бэшэһэн шүлэгүүд болон поэмэнүүдэйнь суглуулбари болоно.

2002 ондо Б. Юндуновай «Ушарта Юртэмсэ» гэжэ гурбадахи шүлэгүүдэйнь согсолбори хэблэлдэ нара хараһан ушартай. 

 

ДОЛООН ҮЛЗЫ АЯЛГАТА ДУУНУУД

Бальжинима Юндуновай шүлэглэмэл зохёолнуудай хажуугаар тэрэнэй үгэнүүд дээрэ найруулагдаһан 20 гаран дуунууд хаа хаанагүй зэдэлдэг. “Ага нютаг”, “Сагаан -Шулуутай”, “Уртамнай”, “Бү гэмнээрэй”, “Һолонго”, “Гансахан шамай”, “Харгынууд” г.м уянгата дуунуудынь  арюун һайханай дээжээр байдалыемнай шэмэглэдэг.   

Бато Бальжинимаев, Базыр Цырендашиев, Сергей Манжигеев, Владимир Дамбаев, Лариса Санжиева, Пурбо Дамиранов, Юрий Ирдынеев гэһэн буряадай алдар суута хүгжэм зохёолшод шүлэгүүдэйнь үгэнүүдтэ аялга хүгжэм найруулжа бэшэһэн юм. Уянгата дуунуудыень Дугаржаб Дашиев, Зоригто ба Нонна Тогочиевтан, Болот ба Жаажан Динганорбоевтон болон буряадай бусад элитэ артистнар гүйсэдхэжэ, арадай алтан абдарай баялигаар мүнхэлэгдэһэн золтой заяатай.      

 

"АБА ЭЖЫҺЭЭ ҺАЙХАН ЮУМЭН ҮГЫ..."

2005 ондо Бальжинима Юндунов дүрбэдэхи «Уянгын татуурга» гэһэн нэрэтэй дүрбэдэхи  ном дээрээ хүдэлжэ байтараа, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, сагhаа урид наһа бараһан. Тэрэ согсолбори – ном соогоо Афганистанай дайнай сэрэгшэд тухай «Хойто зүгэй хүбүүд» гэһэн ехэ шүлэглэмэл туужа оруулха түсэбтэй байһан аад, дүүргээгүйнь  харамтай.

Бальжинимын 14 наһатайда хайрата һайхан эжынь наһа баража мордоод, эдир хүбүүхэн уй гашуудал дүүрээр амсаһaн хуби заяатай. Зургаан дүү басагадай ахань болохо Бальжинима хүбүүн Юндэн абынгаа найдамтай түшэг тулгууринь боложо, байдалай хатууда сүхэрингүй, зүрхэ сэдьхэлээрээ батажан хүгжэжэ ургаһан.

“Алтан дэлхэй дээрэ аба эжыһээ һайхан кумэн үгы”, - гэһэн мэдэрэл бодолоор Бальжинима Юндуновай зохёолнуудай уянгата мүрнүүд нэбтэрүүлэгдэһэн шэнжэтэй юм.

“Ушарта юртэмсэ” гэжэ энэ номоо хайрата эсэгэдээ, эрдэм һургуули хээгүйшье һаа, холын хараа бодолтой, юумэн бүхэниие түрүүн таажа шададаг, элбэг гартай, дорой зониие үргэн татажа бүхы наһаараа ябаһан Моотгон Харгана омогой Сэнгын Юндэндэ, арбан үеэ татаагүй тоолодог эсэгынгээ сэлмэг дурасхаалда ба алтан омогто зорюулнаб. Алтан һабагша арбанхан үеэрээ омогорхон байжа зорюулнаб. Эхэ эсэгэ хоёрни хэзээдэшье намда үндэр огторгойн наранда адли амиды бурхадни, залан байһан шүтэлни…”, - гээд уран шүлэгшэн бэшэһэн байна.

Мүн лэ авторай зохёохы замайнь ехэхэн хуби эхын энхэрэл, гансаардалгын гуниг, энэрхы сэдьхэлэй хайрлал г.м. сэдэбүүдтэ зорюулагдаһан. Нэрлэбэл: «Эжымни», «Жаргалтайб гэһэн хүнһөө…», «Дуг - дугхан гэшхэлэнхэй», «Гуйраншан» г.м.

Улаан сурба үхибүүдэйнгээ үнжэгэн жаахан хаһадань орхёод, алтан дэлхэйтэеэ хахасажа мордоһон эхын хуби заяанһаа гашуудалтай юун байхаб?

Бальшар наһанһаа «аарсанай гашууниие амсажа, байдалай хатууе гаталһан” ирагуу найрагшын шүлэгүүдынь гүн ухаанай гүнзэгы удха шанартай, сэсэн мэргэн бодолнуудтай, “ялас” гэмэ мэдэрэлэй нангин долгинуудтай.

 

МОСКВАГАЙ ЛИТЕРАТУРНА ИНСТИТУДТА

Бальжинима Юндуновай дээдын табисуурай оюун бэлигынь бүхы дэлхэйгээр суурхаһан Москвагай М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай поэзиин таһагта хурсадхагдан хүгжэһэн. Ниислэл хотын А.И. Герценэй нэрэмжэтэ байшан соо табан жэлэй туршада  дээдын эрдэмтэй профессорнуудэй, мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро  шүлэг найруулгын арга дүримүүдые үндэр хэмжээндэ шудалһан уран шүлэгшэн юм.

Үшөө Москва хотодо буряадай элитэ уран шүлэгшэ, Россин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Владимир Намсараевай хүтэлбэрилдэг семинарнуудта ябажа, эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлһэн. Бальжинима Цынгуевич тэрэ ушараар ехэ омогорходог, хүндэтэ Багшаяа хододоо дулааханаар һанан дурсадаг байһан юм.

Саашадаа Владимир Бадмаевич Намсараев Б. Юндуновай хэблүүлһэн хоёр номуудай редакторынь болоһон.

 

БАТОЖАБАЙН "АДЪЮТАНТ"

Бальжинима Юндуновай оюутан ябаха үедэ буряадай элитэ уран зохёолшон Даширабдан Батожабай «Төөригдэһэн хуби заяан» гэжэ гурбан боти зохёолоо ород хэлэн дээрэ хэблүүлхэ түсэбтэй Москва ошоходоо, Литературна институдай хамтын байрада тогтоһон байгаа. Үгэ хүүртэ ульгам, шударгы шуран зантай, һанаһан хэрэгүүдээ заабол бэелүүлхые оролдодог  Бадьжинима Юндунов элитэ уран зохёолшоной һанаанда ехэ тааража, тэдэнэр халуун хани барисаатай болоһон юм. Даширабдан Батожабай “минии адъютант” гээд оюутан Бальжинимые дахуулаад ябадаг байһан. Тэрэ үедэ алдар суута уран зохёолшон залуу хүбүүе үндэр зиндаатай дарганартай, номой хэблэлэй түлөөлэгшэдтэй танилсуулһан ба баян дүй дүршэлөөрөө хубаалдаһан гэжэ эли.

 

 "ДОТОРНИ - ҺОЛОНГЫН ТАТУУРГА..."

 Хари хэлэгүй – мүнөө үедэ нарагүй,

Харахада хонин гээшэ гүб, үхэр?

Гэбэш, доторни хэнэйш обёороогүй,

Һолонгын татуурга толорноб ямар!”  

Бальжинима Юндуновай найруулгын маяг бусад поэдүүдһээ ондоохон гэжэ эли. Тэрэ ухаандань гэнтэ ороһон “ялас” гэмэ бодолнуудые, зүрхэ сэдьхэлдэнь хүлгэһэн мэдэрэлнүүдые тэрэ дары һубагтуулан гаргажа, уран үгын угалзануудаар найруулдаг заншалтай гэжэ мэргэжэлтэд тэмдэглэнэ.

Дайнай үеын удаадахи хүндэ хүшэр үеын нютагай шарай, үлэнхэ хооһон үхибүүдэй дүрсэнүүд, ажалша малша арад зоной габъяанууд тухай найруулгануудынь зүрхэ сэдьхэл шэшэрээдэг.

Байгаалиин үзэсхэлэнгүүд, юрын зоной харилсаан, инаг дуран, уйдхар гашуудал, хүнэй наһанай алдуу эндүүнүүд, үйлын үриин, заяа табилангай бэрхэшээлнүүд тухай уран үгын дээжээр ирагуу һайханаар найруулһан  абъяас түгэлдэр Бальжинима Юндунов!

Сагаан -Шулуутай түрэһэн нютагтань оюун бэлигтэй уран шүлэгшын мүнхэ дурасхаалай самбар бүтээгдэжэ үлгэгдөө.