Римбүүшэ – нангин ехэ эрдэни

Түбэдөөр “тулку”, монголоор “хувилгаан” гээд нэрлэгдэдэг римбүүшэ энэ дэлхэйдэ хүнэй бэе урилжа түрэһэн Буддын гурбан бэеын нэгэниинь гээд шүтэгдэдэг.

XIII зуунһаа эхилжэ, Түбэдтэ Кар­ма-багши гэһэн (1204 -1283) эгээл түрүүшын римбүүшэ элирүүлэгдэһэн түүхэтэй. Тэрэ Карма Дуйсум Шенба (1110-1193) нэрэтэй карма-ка­гью гэжэ һургуулиие байгуулһан Ехэ багшын хубилгаан гэжэ тодорхойлогдоһон байна.

Мүнөөнэй Түбэдтэ римбүүшэнэрэй түрэлөө урилжа мүндэлһэн хэдэн мянгаад һалаа залгамжалнууд бии. Тэдээн сооһоо эгээл хүндэтэйнь Панчен ламын ба Далай ламын һалаанууд гэжэ эли.

Тулку – хубилгаанууд Будда бо­лохоор дүтэлжэ гэгээрһэн бодиса­данар аад, Эхэ зургаан хамаг ами­танда туһаламжа үзүүлхын тулада сансараһаа гаража ошодоггүй.

Шэнээр түрэлөө урилһан римбүүшые ехэнхидээ гурба наһатайдань элирүүлжэ олодог. Энэ хадаа ехэ орёо ба үнэтэй сэнтэй үйлэ хэрэг юм. Тэрэнэй тулада үйлэдэгдэдэг тусхай бүтээлнүүдэй тоодо эгээл шухалань гэбэл, багахан үхибүүн урдахи наһанайнгаа зэмсэгүүдые, хэрэгсэлнүүдые таниха ёһотой.

Римбүүшэ бүхэн дээдын шатын йогинууд юм. Тэдэнэй ехэнхинь гай­хамшагта далдын хүсэтэй байдаг: хүнэй толгой соохи һанал бодолнуу­дые уншадаг, хиигээр ниидэдэг, хана соогуур гарадаг г.м. Тиигээд дээдын нарин мэдэрэлтэй хүнүүд һэн тула тиимэ арга шадабаринуудаа юрын зондо харуулдаггүй.

Буряадай хубилгаан - римбүүшэ

Буряадай гүн ухаанай ба түүхын эрдэмүүдэй элитэ эрдэмтэн, буддын шажаниие шэнжэлэгшэ, үндэр зин­даатай багша Бидия Дандарович Дандарон тулку – хубилгаан байһан гэжэ эли.

Тэрэ 1914 ондо Хэжэнгын аймагта лама санаартанай бүлэдэ түрэһэн намтартай. Хүбүүнэй нялха багахан наһанда Түбэдэй Гумбум дасанай шэрээтэ Джа-Яг Римбүүшэ Лоб­сан Данбий Нимын хубилгаан гэжэ элирүүлэгдэһэн юм. Тэрэнь Джа- Яг Римбүүшэ XIII гэгшын хубилгаан байһан түүхэтэй.

Түбэд ламанарай хүбүүе абаашаха хүсэлтэй ерэхэдэнь, Лубсан-Сандан Цыденов гэжэ багшань нютагтань үлээгээд, саашадаа Дхармараджи – Дхармын хаан гэһэн санаартанай үндэр зиндаата зэргэеэ дамжуулжа үгэһэн байна.

Бидия Дандарон буддын ша­жанай хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулһан аша габьяатай. Тэрэнэй буддын шажанай метафизикэ, психо­логи г.м. сэдэбүүдээр бэшэһэн олон тоото номуудые, найруулгануудые Түбэдые шэнжэлэгшэ эрдэмтэн, аян­шалагша Юрий Рерих үндэрөөр сэг­нэдэг байһан.

Бидия Дандароной шабинарынь Буряад оронһоо гадуур Москва, Ленинград болон Оросой бусад томо хотонуудаар, Балтика шадар­хи нютагуудаар ажаһуудаг байһан. Тэрэ ушараар Б. Дандарон “необуд­дизм” гэһэн буддын шажанай шэнэ һалбарида зорюулһан, тус шажа­най гол баримтануудые эрдэмтэ­дэй түрүү нээлтэнүүдтэй холбоһон сэдэбүүдээр маша ехэ ажал хүдэл- мэринүүдые ябуулһан юм.

Эрдэмтэн - самади

Шажан бурханиие һэргээһэн ажаябуулгануудайнгаа түлөө Б. Дан­дарон олон жэлнүүдэй туршада түрмэдэ һууһан, ёһото “амидын та­мые” гаталһан байна.

Түрмын ба сүлэлгын газарнуу­даар тэрэ совет засагта харша гээд гэмнүүлһэн олон эрдэмтэдтэй танил­сажа, ёһото анда нүхэд болоһон юм. Үшөө үргэлжэ “самади” гэһэн йоги­нуудай бисалгал үйлэдэдэг байһан. Тэрээнтэй суг хамта нэгэ камера соо һуудаг хүнүүд һурамхи болоод, һаад хэдэггүй һэн гэдэг.

Нэгэтэ Байгалай эрьеын Выдрино тосхоной дэргэдэхи түрмэдэ һуухадаа, долоон үдэрөөр “самади” руу орохо тухайгаа мэдүүлһэн бай­гаа. Тиихэдээ иигэжэ хэлэһэн гэ­дэг: “Амилхамни тогтохо, зүрхэмни сохилхогүй”. Нээрээшье, тэрэ болзор соогоо, 1974 оной октябриин 26-ай үдэр, Б. Дандарон самади байдалда нирваан боложо мордоһон юм.

1997 ондо шабинарынь багшынгаа шарилые малтажа гаргаад, түрэһэн Хэжэнгэ нютагайнь Тэбхэр Майла гэһэн уулын орьёлдо баригдаһан су­барга соо табижа мүнхэлһэн.

Түбэдтэ Б.Дандароной хубилгаан

Бидия Дандароной шабина­рай нэгэн болохо Андрей Стрел­ков гэһэн түүхын эрдэмэй канди­дат, буддын шажан шэнжэлэгшэ эрдэмтэн 1995 ондо Түбэдэй Гумбун хиидтэ Бидия Дандароной хубил- гаан мүндэлөө гэжэ соносхоһон бай­на. Тэрэнэй дүүрэн нэрэнь - Джа-Яг Римбүүшэ Лобсан Балдан Шой жий Ванчуг, 1992 ондо Түбэдтэ түрэһэн намтартай. Гэртэхиниинь монгол яһанай, юрын малшад.

1995 ондо ламанар гурбатай хүбүүе Джа-Яг Римбүүшын хубилгаан, нэгэ доро хоёр хүнэй бэенүүдые урилжа түрэһэн гэжэ тодорхойлһон байгаа. Гэгээрэлгын замда гараһан ехэ ламанар нэгэ доро олон газар­та түрэлөө оложо мүндэлхэ аргатай гэжэ тэмдэглэгдэдэг.

1996 ондо Андрей Стрелков Түбэд ошожо, Б. Дандароной хубилгаантай уулзажа танилсаад, бата бүхэ хани барисаа тогтооһон юм.

“Джа-Яг Римбүүшэ гурба наһатайдаа олон гэрэл зурагуудай дундаһаа Бидия Дандароной дүрсые шэлэжэ абаад, удаан шэртэжэ хараһанай удаа амяарынь илгажа табиһан байгаа” гэжэ эрдэмтэн бэшэһэн. Үшөө хүбүүхэн Хэжэнгэ гэһэн үгые ехээр һайхашааһан: “Би томо болоходоо, заабол Хэжэнгэ ошохоб”, - гэжэ хэлэһэн юм.

Джа-Яг Римбүүшэ XIII урда наһандаа хоёр дахин Буряад орон руу морилжо бууһан түүхэтэй. Хоёрдо­хиёо ерэхэдээ, Хэжэнгын аймагай Соорхой нютаг бараалхажа, уншал­га бүтээлнүүдые үйлэдэһэн гэдэг. Тэндэ Буряадай ехэ ёгоозор Сандан лама Цыденовэй бүлгэм байгаа ха. Тэдэнэр Джа-Яг Римбүүшые тэргэ­тэйнь хамта гар дээрээ үргөөд, гур­ба дахин гороолһоной удаа удаа- дахи түрэлдөө Хэжэнгэ нютагта түрэхыень гуйһан гэжэ хэлэгдэдэг. Римбүүшэ зүбшөөлөө үгэһэн бай­гаа. Уданшьегүй нэгэ хэды жэлэй үнгэрһэн хойно тэрэ нютагта Бидия Дандарон түрэһэн юм.

Бишыхан Будда

Джа-Яг Римбүүшын хубилгаан гурба наһатайдаа “Гумбум” дасан залагдажа ошоод, нангин шэрээ- дэ заларһан. Тэрээндэ шэнэ ор­дон баригдажа, урдахи түрэлэйнь хэрэгсэлнүүд асарагдажа табигдаһан.

Хурса мэргэн ухаатай хүбүүн дүрбэ наһатайдаа уншажа һураад, айхаб­тар оролдосотойгоор эрдэмүүдые шудалдаг байгаа. Бишыхан Будда аргагүй арюун сагаан, энэрхы сэдь­хэлтэй, оройдоошье гонгиножо, муу абари зан харуулжа байгаагүй гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Алишье талаар тусхай ондоохон үхибүүн байгаа ха. Мүнгэн хонхын жэнгирээндэл аятай­гаар абяалан энеэдэг, ордон соогуур гүйжэ наадаха дуратай һэн ха.

Тиигээд һүзэгшэдэй мүргэхөө ерэхэдэ, гансата ехэ ламын томоотой, сэсэн янзатай болоод, бүгэдые адис­лажа һууха. Удаань мүргэлшэдэй таража ошоходо, үндэр шэрээһээ өөрөө буугаад, бишыхан үхибүүн зандаа гүйхэ, харайха.

“Бишыхан Гэгээн ехэ Орос гүрэнөөр һонирходог һэн” гэжэ А. Стрелков бэшэнэ. Хэжэнгэ нютаг тусхай дурсалгануудтай. Ямаршье акцентгүй һайнаар ород үгэнүүдые хэлэдэгынь гайхалтай бэлэй.

Нэгэтэ эрдэмтэн Бидия Данда­роной байһан мүнгэн тамхинай амһартын хабхаг абажа бэлэглэһэн байгаа. Джа-Яг Римбүүшэ тэрэ дары таняад, гарһаа табингүй шахуу абаад ябадаг, дуратайгаар наададаг бай­гаа.

Бага балшар наһанай римбүүшэнэрэй хажууда бишыхан үхибүүд байрлаха ёһогүй гэһэн дүрим сахиг­дадаг. Үхибүүдэй наадан һуралсалда һаад хэхэ ха юм. Тэрэ ушараар Джа- Яг Римбүүшын хажууда сасуутани­инь байгаагүй. Нэгэл дахин хоёр жэ­лээр эгэшэ түрэлэйнь басаган ерэжэ айлшалһан байгаа. Хүүгэд шууялдаа, наадаа һааб даа. Намнасалдаха­даа, халта эгэшэ басаган ядамаргүй хүсэжэ баридаг байгаа ха. Тиигээд би­шыхан Римбүүшэ хүсэгдэхэ боложо мэгдэхэдээ, дары түргэн нангин шэ­рээдээ абиржа гараад һуудаг һэн гэ­дэг. Басаган яахашье аргагүй, шэрээ- дэнь мүргөөд, холодохо баатай бай­гаа.

Иимэл даа, Буддын шажанай, ор­шолонто юртэмсын нангин нюусанууд...