Арьяа-Баалын хүндэлэлдэ

Энэ ехэ хэмжээ ябуулгаяа “Арьяабаала - Мантра судь­бы” гэжэ ородоор нэрлээ. Энэ баһал ехэ удхатай: буряад хүн хэлэндэ орохоһоонь хойшо “ом маа ни бад май хум” гэжэ удхынь хүсэд ойлгодогшьегүй һаа, энэ маани – Арьяа Баалын зүрхэн тарни уншажа ябадаг. Багашуулһаашье байтагай, Зүблэлтэ засагай үедэ энэ мааниие “Рождённый на лотосе” гэхэһээ он­доогоор тайлбарилдаггүй байгаа ха юм даа.

Арьяа-Баала бурханаа бүтээжэ рамнайлбабди даа гээд лэ, энэ аса­ри ехэ ажал бүтээгшэд амаршоогүй, Арьяа-Баалынгаа хүреэлэнгые бүхыдэнь түхеэрхэ, гороологшодой за­мые залан зохисотой болгохо олон ондоо ажалнууд ябуулагдажал, тэрэ тоодо уран дарханайшье хэрэгүүд мүнөө болотор хэгдэжэл байна. Эдэ бүгэдэ ажал хэрэгүүдые Юрий Ёндо­нович Мандаганов өөрөө ябалсажа бүтээнэ. Хажуудань уран нарин Алек­сандр Долгорович Шагдуров гоё гоо бүтээлнүүдые урлана.

Жэшээлэн хэлэхэдэ, Санагын гол­до ороходо, үшөө Зүблэлтэ засагай үедэ Санагын Викулий Шагдурович Хадаев, аха дүү Гармажаб Бадарха­евич, Санжа Бадархаевич Ардаевууд, Санжа Мухаевич Дашеев гэһэн урашуулай бодхоһон һүлдэ аркын дэр­гэдэхи угталгын талмайда табигдаха гурбан һарлаг сарнуудта хүллэгдэһэн асари ехэ тэргэ урлан бүтээгдээд, шэ­мэглэн гоёогдожо байна.

Санагын зон миин хараад һууха һэн гү даа, адуу малаа ажаллахын­гаа, үбһэ хулһаяа абахынгаа хажуу­гаар аһан шадалаараал оролдожо, сэлеэн сэлеэнгээрээ, мүнөөнэйхеэр ТОС-ууд, дасандаа, Арьяа-Баалын хүреэлэндэ ехэ ажал хэнэ. Тиигэжэ үнгэрһэн һарын 20-оор “Алтан гур­галдай” ТОС-ой 15 айлнуудай 12 эдэб­хитэд өөһэдынгөө унаа тээбэри тоһо түлишэтэйнь хэрэглэжэ, Санагын да­санай гол ехэ Дуйнхор субаргые шэ­нэлэн шэмэглэжэ гоёогоо.

Энэ ехэ үйлэ хэрэгтэ хабаа­дахаяа холо ойроһоо олон тоото мүргэлшэдэй, хүндэтэ айлшадай, засаг зургаануудай түлөөлэгшэдэй ерэжэ буухань ойлгосотой. Тиимэһээ нютаг нугаяа ариг сэбэр байлга­хань шухала ааб даа. Тиигээдшье, ажаһуужа байһан нютагаа хэзээдэ­шье арюун сэбэрээр байлгаха зан­шалаа алдангүй байхал даа. Мүнөө жэл хура бороо ехэтэй байжа, гол горход эрьеһээ халижа, харгы зам ехээр һандааһан ушарһаа харгыгаа заһаха ажал захагүй ехэ.

Арадай найр нааданууд

Уран барималнуудай болон ба­гахан урлалнуудай мүрысөөе буян үйлэдэлгын “Нэгэдэл” жаса (Сол­бон Дмитриевич Будаев) үнгэргэнэ. Эндэ, наһанай илгаагүйгөөр, хаа­нахишье уран гартайшуул хабаада­жа, уран бүтээлнүүд сентябриин 7 болотор абтаха гэжэ соносхогдоо һэн. Тиихэдээ ан амитадыешье, шу­буу шонхоршье, сэсэгүүдые тариха амһартануудыешье урлан бүтээхэ гэхэһээ эхилээд лэ, гороологшодой нюрга хүлөө тэниилгэхэ, амаржа, ор­шон тойрониие хаймадан хаража, нюдэеэ хужарлуулжа, сэдьхэлээ ха­наажа һууха аятай һандалинуудтай, наранай элшэһээ, хура бороонһоо, саһа бордоһонһоо хамгаалха һарабшатай амаралтын газарнуудые байгуулха, гороогой замда тааруул­жа, хүрдэнүүдые табиха аргатай.

“Зөөхэйн наадан” гэһэн мүрысөөе арадай “Эхын буян” ансамбль (Хор­ло Базаровна Цыденова) урда­найнгаа заншалта наада зугаатай­гаар үнгэргэхэ. Захааминай буряадууд анхан сагһаа хойшо зөөхэйгөө (саламат) хүндын эгээл ехэ дээжэ гэжэ тоолодог. Уула обоогоошье та­хихадаа, эгээл хүндэтэй айлшадаа хүндэлхэдөө, зөөхэйгөө шанадаг. Баһал зөөхэй илгаржа үгэхэгүй гэжэ байха, тиигэбэл, ехэ муу гэжэ тоолог­додог. Энэ мүрысөөндэ гэр бүлөөрөө гү, али угайнгаа бүлгэмөөршье хабаадажа болохо. Нэгэ бүлгэм үе үеһөө (таабай төөбии, эбии баабай, үхибүүд, аша зээнэр, гушанарһаа – гурбан үеыншье табан хүнһөө үсөөн бэшэ) бүридэхэ, тэдэ үндэһэн хубсаһаараа байха ёһотой. Зөөхэйгөө шанахадаа, харагшадые хүндэлжэ, үреэл юрөөлөө табиха, таабари таалгаха, арадайнгаа дуу хангюурдаха, наада харуулха гэхэ мэтэшэлэн, уран бэлигээ олоной һонорто дэлгэхэ юм. Гол шатань – алтаран илгарһан зөөхэйгөөрөө олониие ямбалан хүндэлэлгэ юм ааб даа.

Шатараар уласхоорондын нааданда (Баир Валентинович Жамья­нов) шатаршад швейцарска гури­маар юһэн дүхэриг дабажа гараха. Илагшадые горитой ехэ шангууд хүлеэнэ: эрэшүүлэй дунда 1-дэхи һуури – 50 мянган түхэриг, 2-дохи – 40 мянга, 3-дахи – 30 мянга, 4-дэхи – 25 мянга, 5-дахи – 20 мянга, 6-дахи – 15 мянга, 7-дохи – 14 мянга, 8-дахи – 13 мянга, 9-дэхи – 12 мянга, 10-дахи – 11 мянган түхэриг; эхэнэрнүүдэй дунда шангай һууринуудые эзэлһээрээ: 25, 20, 15, 14, 13 мянган түхэриг; 19 наһа хүрөөгүй эдиршүүл: 10, 8, 5, 3, 2 мян­ган түхэриг; иимэл хэмжээнэй шан­гуудта 15 хүрөөгүй хүбүүд, басагад хүртэхэ.

Буряад арадай “Шагай нааданда” хабаадагшад, наһанай илгаагүйгөөр, “Няһалалга”, “Шүүрэлгэ”, “Мори урилдаан” гэһэн зүйлнүүдээр мүрысэхэ.

Бүхы наада мүрысөөнүүдтэ гол шангуудһаа гадуур урмашуулгын шангууд байха юм гэжэ эмхидхэг­шэд тэмдэглэнэ. Тиибэшье, ара­дайнгаа үндэһэн наадануудта хабаадахадаа, ганса шангуудайл түлөө эрмэлзэл бэшэ, харин арадайнгаа арюун заншалнуудые гүнзэгыгөөр мэдэржэ, сэдьхэлдээ шэнгээһэниинь сэгнэшэгүйл!

Хуушан монгол бэшэгээр “Мон­гол бэшэг” гэһэн мастер-хэшээл энэ хэрэгээр зорюута уригдаһан “Соёл” бүлгэмэй Людмила Сергеевна Бай­минова үнгэргэжэ, 1939 гаран он бо­лотор бүгэдэ буряад-монголшуудай хэрэглэжэ байһан “тэнгэриин бэшэ­гэй” уран һайханиие гуурһаар, биирээр яажа гаргахаб гэжэ харуулха, заажа үгэхэ.

Иигэжэл үнгэргэгдэхөөр хараа­лагдана гэжэ Арьяа-Баалын хүреэлэн эмхидхэгдэн зохёогшодой эдэбхи­тэн, Захааминай аймагай Түбэй но­мой сангые даагша Лариса Никола­евна Ардаева хөөрэнэ.