Санагын дасанай ламанар

Гэндэн нагаса

Зүблэлтэ засагай тогтоходо, урдаа бодолтой улад хүршэ Монгол ороной, Орос гүрэнэй Эрхүүгэй дайдаар, Алайрай нютаг нугануудаар хоргодожо ороһон юм. Шэнэ засаг түрэдэ үнэн сэхээр амин голоо үгэһэн зон үсөөн бэшэ һэн. Манай Ёнгорбой нютагта тэдэнэй нэгэн Норбын Хабтаасай байһан. Энэ хүн шуран шуумар, хэлэ аманда бэрхэ, түргэн бодолтой бэлэй. Нор­бын Хабтаасай намайе хэзээшье Ён­горбойдом байлгахагүй гэжэ бодоод, нютагһаа гаража ошохо гэбэ. Юундэб гэхэдэ, минии гэртэхин дунда шадал­тайгаар һайн ажаһуугаа. Би Сана­гын, Монголой дасануудта хубара­гаар һураһан, хүршэ Монгол ошожо, аралжаа наймаа хэдэг һэм. Улад зон хулааг, контра гэгдээд, сүлэлгэндэ, шорондо олоороо ороо.

Нютагһаань гараад, Улаан-Үдэдэ үлэнгүй, Байгал тойрожо, Алайр ню­таг хүрэбэб. Золни болоходоо, нам шэнги тэрьелжэ ябаһан Ёнгорбойн­гоо хүнтэй уулзашабаб. Нэгэ нютаг нугын улад хадаа хамта байрлабаб­ди. Айл зоноор бага зэргэ танил­сабаб. Алайрай зон ерэһэн айлшаниие айл айлаараа ябуулжа найрлуулха зантай гүб даа. Нэгэ хэды сагай үнгэрөөд байхада: “Үглөөдэр шамайе энэ нютагаархид “айлша­луулхань”, - гэжэ нүхэрни хэлэбэ. Үглөөгүүр бодоод, тарган мяха шана­жа һайн гэгшээр эдеэлээд, халааһан шара тоһо уубаб. «Зай, хүндэтэ айл­шан, маанадтаа орожо гарыт даа», - гээд, бүлэг зон намда ерээ. Бүхэли һүни олон айлда орожо, хүндэ ям­бадань хүртөөб, архи ехээр уугдаа, нара гаратар ябаабди. Уладай хара­хада, тэрэл хэбээрээ шогтой зугаа­тай, элүүр зандаа байбаб. Зон гайха­ба, тиигээд хэлсээ: «Ямар сэбэр сэгсэ хүн гээшэб!». Энэ үдэрһөө хойшо ми­нии “авторитет” бүри дээшэлээ ааб даа.

Намда мүнгэншье, намайе гэр- шэлһэн документшье үгы һэн. Үбһэндэ ороод байһан ушарһаань айлнуудта олон хүлһэншэд хэрэгтэй байгаа. Би хажуураар ехэ бэрхээр сабшаха байһан юумэб. Айлда үбһэ сабшажа эхилбэб. Сабшаланай тал­май - нэгэ десятина. Үглөөгүүр үүрэй сайхын урда һайн гэгшээр эдеэ­лээд, үүр сүүрээр сабшалгаа эхил­хэш. Наранай үдэрэй тэнһээ нилээн тонгойһон хойно ажалаа дүүргэхэш. Ажал хэжэ мүнгэтэй болоод, хубсаһа хунараа хуу һэлгээб. Нүхэрни: «Про­куроройхи үбһэеэ сабшуулаагүй байна, ошожо һура», - гэбэ. Би про­куроройдо орожо, амар мэндэеэ хэлээд: «Би айлда үбһэ сабшанаб, танай үбһэ сабшаад, тармаад, со­моод үгэһүү», - гэбэб. Энэ айл намда үбһэеэ абхуулха ажал даалгаба.

Би түргэн гэгшээр сабшаад, тар­маад, үбһыень сомоод үгэбэб. Ажа­лай һүүлээр энэ айл намайе һайнаар сайлуулаад асууба: «Ажалайтнай түлөө хэды түхэриг үгэхэбибди?». Би хэлэбэб: «Намда мүнгэн хэрэггүйл даа, ехэ холоһоо ерэһэн хүмби, хул­гай худал хээгүйб. Намда намайе үнэмшэлһэн паспорт хэрэгтэй», - гэ­бэб. Прокурор намда паспорт хээд үгэбэ. Паспорттай болоһон хойноо хаанашье ябаха эрхэтэй болобоб. Черемхово хото ошожо, нютагайнгаа сүлүүлһэн зоноор уулзажа, үнгэрһэн үйлэ хэрэгүүдые мэдэжэ абахаш.

Алайрта байхадаа, 1930-аад онуудаар гэр бүлэтэй болооб. Наһанаймни нүхэр ажалда бэрхэ, хубсаһа хунар һайнаар оёхо, бэеэр томо, шамбай шиираг һэн. Нүхэрни хоёр багахан хүбүүдтэй байгаа, гурба­дахи хүбүүтэй болообди. Тэрэмнай шалтаглаад, багадаа гээгдээ. Дайнай урда жэлнүүдтэ элдэб янзын ажал хээб: гэр барилсахаш, пеэшэнүүдые табяаб, сонхонуудай шэл зүһэжэ та­бихаш, улаа зөөлсөөб. Ядамаргүй һуужа байтарнай, Эсэгын ехэ дайн эхилээ. Сэрэгэй комиссариадта та­тагдахадамнай, маанадые жэрысэ байлгаад: «Хэд шахтада хүдэлөөб, урагшаа гарагты!» - гэжэ хандаба. Шахтада абабалнь, намайе үхэлтэ дайнда абаашахагүй, амиды мэндэ гэртээ ошохоб гэжэ бодоод, түргэн урагшаа гараа һэм.

Маанадые, шахтёрнуудые, шу­луун нүүрһэнэй уурхайда эльгээ­бэ. Энэ уурхайда 1941 оной июль һараһаа эхилээд, 1948 оной зун бо­лотор тэһэлэгшээр (взрывнигээр) хүдэлөөб. 1948 оной намар одоол гэртээ табигдааб. Гэр бүлэмни Аха­да нүүжэ ошоһон байгаа. 1949 ондо хоёр эхир Валера, Юра хүбүүдтэй бо­лообди. Валера нэгэ басагатай, Юра Дүтэлүүрэй Гашапов Санжайн Мари­тай гэрлээд, олон үхибүүдтэй.

Ахын аймагай сагдаагай ноён намда паспорт шэнээр үгөөгүй - эл­дэб янзын шалтаг баряад лэ, ходо арсаха. Паспорт шэнээр абабал, нютагтаа ерэжэ айлшалаад ошохо дурамни ехээр хүрэхэ, теэд намайе үнэмшэлһэн документ үгы хадаа Ахадаа ажал хэжэ, гэр бүлэеэ тэжэ­эхэ уялгаяа жэншэдгүй дүүргэжэл ябаалби даа. Би ямаршье ажалһаа сухаридаггүй һэм. Арбан хоёр бай­шан гансаараа баряаб, пеэшэн таби­хаб, үбһэ, түлеэ уладта бэлдэхэш - жэ­лэй дүрбэн сагта хэхэ ажал олдоод лэ байгша бэлэй. Хүгшэмни һүүлдэ үтэлөөд байхадаа, намдаа: “Паспорт бү үгэгты”, - гэжэ сагдаагай ноён­до би хэлээ һэм. Захаамин нютаг­таа ошобол, маанадые мартаад, он­доо һамга абаад үлэшэхэш гэжэ айгааб”, - гэжэ хэлээ һэн. Хүгшэнтэеэ ехэ эбтэй, бэе бэеэ хүндэлжэ, олон жэл һуугаабди.

1955 ондо одоол паспорттай боло­ходоо, хоёр хүбүүдээ абаад, нютагтаа ерэжэ айлшалаад ошоо һэм. Санага­да минии үргэмэл эгэшын басаган Ханда, Янжамаан нагадцын Дари­мын хүбүүн Чимит Балуев байгаа. Энэ сагһаа хойшо нютагтаа оло да­хин ерээб. Түрэл Ханда Шагдуровна Балуевада гэр байраяа түхеэрхэдэнь, шадал зэргээрээ туһа хүргөөб.

Хүн хаанашье ябахадаа, түрэһэн тоонто нютагаа мартадаггүй, нюта­гай һайхан түхэл шарай нюдэн соош­ни, зүүдэндэшни бүхы наһан соошни харагдажа, үзэгдэжэ байдаг гүб даа.

Энэ дээрэ дурдагдаһан минии на­гаса ехэ шуран бэрхэ, һүбэлгэн ухаа­тай хүн бэлэй. Сүлэлгэдэ ябуулагда­хаб, түрмэдэ орохоб гэжэ ойлгоод, тэрэ холын 1930-аад онуудай эхеэр нютагһаа зугадажа гараад, ами­ды мэндэ үлөө. Тэрэ үймөөтэ сагай хүшэр хүндые эхэнь, түрэл гаралынь урдаа хараха хүбүүгүй, тэжээхэ тэд­хэхэ эрэгүй байгаашье hаа, диилэжэ гараа.

Хориин аймагта байхадаа, на­гасын эхэ суута Ангайн Шираб габ­жада үзэл үзүүлээ. Лама шоогоо хаяад: «Хүбүүншни амиды мэндэ, һайншье ябана, тиигэбэшье, та хоёр уулзахагүйт», - гэжэ хэлээ. Иимэ үгэнүүдые дуулахадаа, эхын досоо ямар һайхан бодол түрэжэ, сэдьхэ­лынь амараашье һаа, “уулзахагүйт” гэхэдэнь, юу тухайлааб гэжэ ойлго­нобди.

Гэндэн нагаса ехэ наһа абажа, Ахын аймагта тагаалал болоо.

Жамсаран аграмба

Энэ үйлэ хэрэг 1950-яад онуу­дай эхеэр болоһон юм. Баян-Голдо ажаһууһан Жүдбын Шагдарай Жам­саран аграмбада Сандаг үбгэнэй үзэл үзүүлхэдэнь, ехэ абарал буулгаба. Жамсаран аграмба Санага морилжо, заһалыень хэжэ үгэхэеэ зүбшөөгөө. Сандаг үбгэн гэртээ ерээд, Будын Да­шада: «Хамтын үхэр мал дахажа яба­на ха юмши. Ламбагайн залархада, сагаан эдеэ абаад ерээрэй», - гэжэ хэлэбэ. Дашада юундэ иигэжэ хэлээб гэхэдэ, ушарынь иимэ юм: Жамсаран аграмба Дашын эхэ Бальжадые Со­доолойн Будада хадамда гара гэжэ, айл болгожо һуулгаһан.

«Буда баабаймнай номгон зантай, ажалда бэрхэ, модошо дархан, агнуу- риин талаар Санага нютагай эгээл бэрхэ ангуушадай тоодо ородог эрэ һэн. Сандаг үбгэнһөө: «Энэ ехэ ном­той ламада юу хэлэхэбиб?», - гэжэ һурабаб. Үбгэн намда: «Ургатын Ба­аданай басаганай басаган ха юмбиб даа, намда үреэл айладхыт гээрэй», - гэжэ хэлэбэ. Аграмба ламын Санда­гайда ерэхэдэ, олон хүгшэд суглар­жа, үргэл мүргэл хэбэ, адис абаба. Би хамтын ажалда ябахадаа, һарлаг мал харааб. Хойто үглөөниинь сагаан эдеэнэй дээжэ абаад, ламбагай­да асарһан юумэеэ үргөөб. Ламбагай: «Һуу наашаа, мүргэ. Ургатын уг соо буянтай ябаарай! Һунажа мүргөөрэй, ута наһа абахаш», - гэжэ хэлээ бэ­лэй. Мүнөө ехэ наһа абаад ябахадаа һанагшаб: “Ямар талаантайгаар энэ ехэ ламатай уулзажа, үреэл адистань хүртөө һэнбиб», - гэжэ Будын Даша хөөрөө һэн.

Жадха

Удаган Дариие туршаха һанаа- тайгаар нэгэ айл Хуртагада тайлга хэжэ үгыт гэжэ уриба. Удаган тайл­ганда ошожо ябахадаа, нэгэ за­луу хуһа тайруулаад: «Зай, энэ хуһа үргэлөөд ябагты!», - гэбэ. Мүргэлэй газарта ошоод, тайлга хэжэ дүүргээд, асаруулһан хуһаяа газарта хадхажа һуулгаба. Хуһанай орой дээрэ гараад, хүхы шубуун болоод дуугарба, доошоо һолжоржо буугаад, шаргал мориндоо мордоод харайлгашаба. Тайлганай һүүлээр ехэ гэгшын аадар оробо. Туршаһан айлай гэр уһанда абтаба.

Хуртагаархин гайхаад, Сахир ерэ­бэ. Замбалын удаганайда оробод. Удаган хоймортоо сайгаа уужа һууба. Орожо ерэһэн уладта: «Дахин на­майе бү туршагты!», - гэжэ хандабал даа. Энэ ушар Замбалын Дари удага­най харын шажанай үргэл мүргэлые гүйсэд мэдэхэ байһые гэршэлнэ.

Санагын дасанай үбгэн шэрээтэ Лодой аграмба ехээр «шэлээрхэбэ» (үбдэбэ). Хажуудаа байһан лама­да: «Бэемни ехэ һулараад байна, би Замбалын удагантай хэрэлдэһэн юумэб. Тэрэ хатуу сэржэм үргөө ёһотой. Хэһэн хэрэгыень гэдэргэн эрьюулхыень Жамсаран габжада ошожо хэлэгты», - гэбэ. Тэрэ лама Жамсаран габжада ороод, шэрээтын «шэлээрхэһэн» тухай хэлэбэ. Жамса­ран габжа ехээр уурлашаба: «Эхэнэр хүниие диилэхэгүй аад, юундэ хэрүүл ама гаргаа гээшэб. Би мэнэ гэһээр энэ удаганда харюу эльгээхэб!». Тиигээд Жамсаран Габжа Замбалын удаганда жадха ябуулба. Дари уда­ган жадха хэһыень мэдээд, хэлэбэ: «Юһэн модо бэлдэгты, би тэрэ ла­матай туршалсахам». Нилээн удаан бодожо үзэһэн хойноо хэлэбэ: «Үри бэедэмни, аша зээнэртэмни хойто­доо муу байха, тиимэ һэн тула минии амияа табихада, энэ хойто хадын агы соо хадагалхат». Тиигэжэ Дари уда­ган агы соо хадагалуулһан юм.

Бүхэ барилдаашад

…Санагын дасанай зунай Ца­май ехэ найрта бүхэ барилдаан, мори урилдаан, һур харбаан олон һүзэгшэдэй анхарал татадаг байһан. Бүхэ барилдаанда дасанай тэнхээ тамир ехэтэй, барилдаанай мэхэ гохые һайн мэдэхэ ламанарай ха­баадахань заншалта болоһон юм. Олон бүхэшүүлые бүдэргэдэг, Хам­бын хүреэндэ габжа гараһан Зэмхын Шүлтэм байгаа. Шара-Азаргаһаа уг гарбалтай һурагта бүхэ барилдаа­шан Дармын Данзан бүхэ барилдаа- шадай дүхэригтэ ерэжэ һууба. Дан­зан энэ жэлэй Цамай барилдаанда хүндэ диилдэдэггүй бүхэ Түнхэнһөө ерээ гэжэ дуулаад, айһаншаг ша­рай гаргаад һууба. Юундэб гэхэдэ, Данзан барилдаашадай эгээл дээдэ һуурида һуугаа. Барилдаанай эхил­хэдэ, Түнхэнэй бүхэтэй тулаха байгаа. Данзан Шүлтэм габжаяа түргэн ерэ­жэ, дээрэмни һууһай даа гэжэ до- соогоо харлашоод һууба. Тээ һүүлдэ Шүлтэм габжа ерэжэ, Данзанай дээрэ һууба. Тиихэдэл Дармын Данза­най шарай баяртай болобо.

Барилдаа эрхилэгшэ Шүлтэм габжа Түнхэнэй бүхэ хоёрые но- гоон зүлгэ дээрэ уриба. Шүлтэм габ­жа Түнхэнэй бүхые илаба. Үлэһэн барилдаашадые Дармын Данзан илажа, Санагын дасанай Майдари хуралай эгээл бүхэ гэжэ шалгарһан түүхэтэй.

Банзарагшын Бальжан- Нима сооромбо

Санагын дасанай ламхай Банза­рагшын Бальжан-Нима сооромбо Ёнгорбойн халуун аршаанда амарха дуратай бэлэй. Аршаанда ошоходоо, Жаргалдай үбгэниие хажуудаа да- хуулха. Юундэб гэхэдэ, энэ үбгэн Аршаанай эзэндэ хараар сэржэм үргэдэг байһан. Лама аршаанай эзэ­ниие ламын номнолдо оруулха гэжэ хэдэн дахин үнэн зүрхэнһөө орол­доо. Бадаржа байгаа дулаан аршаа­най эхиндэ ошоод, зула баряад, сан бадараагаад, номоо айлдажа эхил­хэдэнь, нэгэ залуу эхэнэр бии бо­лоод: «Минии урда бү шалшагана!», - гээд, зулыень бүхөөдэг һэн. Лама­хай аршаанай эзые ламаар тахижа шадахагүйб гэжэ ойлгоһон гэхэ.

Бальжан-Нима сооромбо баһа Зэмхын Бамбалаа таабайе ламаар тахиха һэдэлгэ гаргаһан юм. Зам­баатанай угтай Аняае Сандан бөө Бальжан-Нимын ном айлдаһанай һүүлдэ залуу шэнэһэнэй оройдо гараад: «Энэ Банзарагшын Баль­жан-Нима сооромбо үргэлжэ унай табижа, хүнэй тэсэшэгүй үйлэ хэ­рэг хэнэ!», - гээд, шэнэһэнэй оройдо иишэ тиишээ гуйбажа байха. Зэмхын Бамбалаа таабай ламын номдо оро­жо үгөөгүй юм. Жаргалдай үбгэнэй хүбүүд, Гэндэн гэбшэ Цыремпил таа­бай хоёр, Ёнгорбой нютагайнгаа эзэ­дые бөөгэй ёhо заншалаар тахидаг байhан юм.

(Сергей Ламаевай хөөрөөн)

Доржолой габжа

Хубисхалай урда Байдалшада Пампын Данзанайхи ажаһуугаа. Энэ баян айл гэжэ тоологдохо. Хулааг, ангиин дайсан гэгдээд, бултыень ссылкэ, түрмөөр тараагаа, зөөри зөөшыень хуу абаа. Гэр соонь тахи­жа байһан бурхан шүтээнииень лэ тэрэ зандань үлээгээ. Тахилай шэрээ дээрэ олон бурханууд, ном судар- нууд, сүгсэ, наһатанууд, тэрэ тоодо алтаар шараһан толи үлэһэн. Ми­нии эгэшэ Хандажаб хооһон гэртэ ороод, тахилһаань шарамал толи абаад, гэртээ асараад, хашаагай доро нюу­гаа. Олон жэл үнгэрһэн хойно, дай­най һүүлээр Лубсанов Бадмажабтай (Падуусай) гэр бүлэ боложо, хээли­тэй болоһон аад, түрэжэ шадангүй наһа бараа. Манай абгай Доржолой габжа үзэл үзөөд, нэгэ тиимэ бурха­най зүйлһөө гэмтээ гэбэ. Хандажаб эгэшын наһа барахада, Намсара­ев Даша ерээд, Хандажабай толи абаһан тухай эсэгэдэмнай хэлээ юм.

Абга лама: «Юундэ урид энээн ту­хай намда хэлээгүйбта?», - гээ бэлэй. Басаганайнгаа ябашахада, минии эсэгэ ехээр хиирээ, ухаагаа һамараа, буугаа, хутага шүбгөө бариха, өөрын ухаан үгы болоо. Модо руу гансаа­раа гүйхэ. Эбиимни: «Эсэгэеэ хара, ошожо абаад ерэ», - гэхэ. Эсэгын муудаад байхада, баабайе абга лама нэгэ һара Балуев Шэмэдэйдэ байлгаа. Абга лама ном уншажа, заһалыень хэжэ, баабайе хуушан хэмдэнь оруу­лаа юм.

Долгор төөбиин дүү хүбүүн, Доржолой габжа, Баржаанайн Гармын одхон хүбүүн. Табан hаратай бай­хадань, эхэнь наhа бараа. Наhаа хүсөөгүй гүлмэрхэн Долгор Дулма хоёр эгэшэнэрынь энэ дүү хүбүүгээ үргэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэhэн юм. Нагаса хоёр эгэшэнэрээ бүхы наhан соогоо түрэhэн эхэhээнь өөрэгүй hанажа: «Ехэ эхэмни - Долгор, бага эхэмни – Дулма», - гэдэг байhан юм.

Гарма үбгэнэй үбэлжөөн Хуурли­гай эхиндэ - Ута-Жалгада байһан. Ба­абайнгаа хажууда, Утаатада, Пүнсэгтэ үргүүлhэн Лубсан хүбүүниинь үбэлжэдэг hэн. Лубсан Санагын дасанда зургаан жэл эрдэм ном заалгаhан, гэр бүлэ болоходоо, хүдөө гараhан юм. Гарма одхон хүбүүндээ түбэд үзэг бэшэг заахыень Лубсанда даалгаа. Нагаса эрдэм номдо хур­са, hонор һэн. Ахайнгаа зааhан бур­хан багшын hургаал заабари түргэн ухаандаа хадуужа абаа. Арба наhа хүсэхэдэнь, Санагын дасанда хубара­гаар оруулаа. Нагасын ламын нэрэ - Лубсан-Шираб. Түбэд эрдэм мэ­дэсые нарин нягтаар шудалжа, гэб­шын, габжын зиндаануудые Санагын дасанда дабажа гараhан габьяатай.

«Ехэ олон ламанар имагтал Санагынгаа дасанда габжын зиндаае хамгаалжа гараhан түүхэтэй. Энэ юу гэршэлнэб гэхэдэ, тэрэ сагай эрхээр эрдэм мэдэсээрээ олон габжануудтай, гушаад аграмбатай, нэгэ сооромботой, хоёр hаарамбатай, нэгэ мянганhаа үлүүтэй хубараг ламанартай Сэлэнгэ мүрэнэй баруун тээхи эгээл томо дасан гэжэ тоологдодог байhан.

Долгор төөбии хөөрэхэ: «Дасанай ехэ хуралнуудта үргэл мүргэл хэхэеэ ошоходоо, дүү хүбүүндээ мяха, тоhо абаашахабди. Гэртээ бусахадамнай, манда ехэ бообо үгэдэг hэн». Лубсан- Шираб габжа дасанай штатна лама болоод, саг сагтаа үнгэржэ байhан ехэ хуралнуудта, үдэр бүриин са­хюусадай хуралнуудта хабаададаг байгаа. Габжын эрдэм мэдэсые хам­гаалхадань, бүхы шалгалтын түбэд эрдэмэй орёо нюусые Сагаан-Мори­ной Дамшаае Сэрэн-Доржо аграмба заажа үгэhэн юм. Нагасамни Сэрэн- Доржо аграмбые «минии багша» гэ­дэг hэн.

Манай гүрэн дотор зүблэлтэ за­саг тогтожо, коммунис партиин үзэл суртаал бүхы СССР гүрэнэй үндэhэн яhатанай хэдэн мянган жэл соо үнэн зүрхэнhөөнь мүргэжэ байhан үнэн алдартанай, лалын, будаадын шажа­нуудай hүзэгшэдэй этигэл найдал­тай таарахагүй байhаниинь эли то­доор гараад ерээ бэлэй. Гүрэн түрые ударидагшад 1930-аад оной эхеэр hүмэнүүдые, мечетьнүүдые, дасан­гуудые бута сохижо, тэhэлжэ, бурха­нуудай дүрэнүүдые эбдэжэ, үнэтэй сэнтэй бурханай номуудые галдажа, талын hалхинда найман хизаар руу хиидхэжэ хаяа бэлэй.

Лама санаартан арадай дайсан­да тоологдожо, түрмэ шоронгуудта хаагдажа, холын хүйтэн хизаар руу сүлүүлэгдээ. 1930-аад ондо энэ үйлэ хэрэг Санагада хүрэжэ ерэhэн юм. Шэнэ засаг баригшад ламанарые, хулаагуудые, хасагуудые баалалтын ажалда зараба. Эдэ улад Сарлаан - Хуурлиг, Шобхын дабаан - Зуузайхан, Санага - Ута-Нюрган - Сагаан-Мо­рин гэһэн шэглэлээр шэнэ харгы­нуудые, Сэхир дээгүүр шэнээр мо­дон хүүргэ барилсаба. Модоор ажал хэжэ hураагүй уладта ямар хүндэ байгаа гээшэб. Барилгын ажал уда­ридажа байhан ноёд эдэ зондо үдэр бүри хүндэ гэгшын даабари үгэдэг һэн. Хүүргын барилгын ажал түргэн дууһагдаха байгаа. Нагаса гэнтэ хүндэ модо үргөөд, можынгоо дээ­рэхи бүлхиие таhа татаhан юм. Бүлхи дахин ниилэхэ бэшэ ха юм даа, энээн дээрэhээ шал дохолон болоо.

Минии эбии хэлэгшэ һэн: «Нага­сын хүлэй үбшэн һүжэрөөд, газаа­шаа тэһэрээд, үни удаан эдэгээгүй, һугадаа хоёр таяг тулаад ябадаг бо­лоо. Намайе абаад, сомондо ошоо бэлэй. Тэндэ НКВД-гэй түлөөлэгшэ Фёдоровтой уулзаад, иигэжэ хэлээ: «Товарищ, намайе харыт даа, бэем­ни үлбэр, дохолон, доошо ссылкэ руу бү ябуулыт даа». Фёдоров нага­сые сүлэлгэдэ эльгээгээгүй, түрмэдэ хаагаагүй.

Зундаа нагасые Сиинтын Содбын жалгын хойнохи хуһан соо отог бари­жа хоргодуулаабди. Долгор эбиимни үрөөһэн үбдэг дээрээ һуужа, шаргал гүүгээ һааха. Һүеэ суглуулжа, сэгээ бэлдээд, нагасада абаашажа үгэдэг һэмди. Хүйтэрхэдэ, нагасаяа Хуур­лигай эхиндэ абаад ошообди. Тэрэ үбэлые Ургатын Баданай Бататай үнгэргөө. Хабарай дулаан сагай ерэ­хэдэ, нагаса Бата хоёр бэеэ тушаа­гаа. Урид Хяагтын түрмэдэ, һүүлдэнь Улаан-Үдын сагаан түрмэдэ һуугаад, ссылкэдэ гараһан юм.

Ссылкэдэ Загарайн, Хориин, Ка­банскын аймагуудаар ябаа, хүндэ ажал хэжэ шадахагүй тула улад зо­ной һайхан сэдьхэлээрээ туһалһан, дэмжэһэнэй ашаар нагаса амиды мэндэ үлөө. Кабанскын аймагта бай­хадань, Лагерев таабайн гэртэхин яһала ехээр туһалһан, эдихэ хоол хошоор нэгэшье дутаангүй байһан гээшэ. Энэ айлай хүбүүн - Лагерев Цыбик Иванович, эхэнь - Томпале­ева Елена, 1883 оной. Энэ хүгшэн төөбиин Санагада наhа барахадань, Доржолой габжа хара үглөөгүүр, энэ айлай бодоогүй байхадань, газаань ошоод, үүдыень тоншожо байhан юм. Сүлэлгэдэ ядаржа тулижа байха­дань, энэ төөбии нагасада арга ша­далаараа туhалжа байгаа бшуу. “Һуга намшыень” айлдажа, хойтынь хэрэ­гые нагасамнай бүтээжэ үгөө бэлэй. Лагерев Цыбик Иванович Санагада ерэжэ, олон зээнэртэй боложо, хэм­тэй наһаяа эдлээ һэн.

Эсэгын дайнай үедэ СССР гүрэнэй гэр бүлэ бүхэн түрэл гаралаа алдаһан, һанаа үнөөндэ хуу дараг- даад байгаа. Гүрэнэй хүтэлбэрилэгшэ И.В. Сталин зоной зобоһон сэдь­хэл, һанаа бодол сэлмээхын тула лама санаартанай хашалгые ни- лээн хүнгэлөө бэлэй. Буряад орондо Ивалгада дасан барюулха зүбшөөл үгөө. Ехэ түргэн саг соо улад зоной үргэмжөөр дасан бодхогдоо. Засаг түрын зүгһөө хуулиин зөөлэрхэдэ, нютагтаа ойро байһан ламанар гэртээ бусажа эхилһэн юм. Нагаса 1947 ондо Санагадаа ерээ. Колхозой түрүүлэгшэ С.Х. Санжитовай аша туһаар үбэлдөө номгон боро мори унаад, хамтын ажахын үбһэ хараха, зундаа огородой ургаса харууһалха. Нагаса найдалтай уладай хэрэг ехэ айжа байгаашье һаа, бүтээжэ үгэдэг байһан. Ивалгын дасанда ошожо хүдэлхыень оло дахин урихадань, наһатай болоод, нютагһаа гаража ошохонь сээртэй гээд, ходо арсадаг байгаа.

Дасанай хубараг байhан, оло­ной хүсөөр (үргэлөөр) гэбшын дам­жаа гараһан Донойн Ойдоб манай­да ороод хэлэбэ: «Шоймпол гэбшэ наһа бараһан хүнэй “Һуга намша” айлдахадаа, намайе дуудаад, нам­даа иигэжэ хэлэбэ: «Доржо-Жодбо уншажа һуугаарай, бишни хойто хэ­рэгыень бүтээхэмни». Наhа бараhан хүнэйнгээ хубсаhа хунарыень ур­даа табяад, номоо айлдаба. Номоо хахадhаань үлүүе уншажа hуухадаа, намайгаа хургаараа хадхаад: «Хара­на гүш, энэ хүмнай ерээд байна», - гэжэ шэбэнэбэ. Теэд намда юуншье харагдаагүй”.

1949 ондо «Санагада байһан До­ржолой габжа, Шоймпол гэбшэ тэн­гэри улайна, дайн болохонь гэнэ, айлаар ябажа ламатана, гүрэн түрын политикые буруушаана» гэжэ бүлэг улад баһа гомдол оруулаа. Эбиим­най нагасада ороод ерэхэдээ: «Нага­самнай ходо хүл дээрээ байгаад, сон­хо руугаа харана. Энэ һүни ехэ муу зүүдэ зүүдэлээб. Үһөө хиһаа нэхэжэ, намайе баһал түрмэдэ абаашахань гэжэ байна”, - гэбэ. Хойто үдэрынь сагдаанар хоёр ламанарые доошо абаашаад, Улаан-Үдын түрмэдэ хаа- гаа. Түрмын ажалшад мүрдэлгэ, мүшхэбэри шэрүүнээр хээ ааб даа. Ехэ наhатай болоод ябаhан нагаса мүрдэгшын бүхы асуудалда «зүб» харюунуудые үгөөд, сохюулангүй, наншуулангүй үлэдэг байгаа. Харин Шоймпол гэбшэ ехэ хатуу зоригтой хүн байhан дээрэhээ хамаг асуудал­дань: «Би нэгэшье айлаар ябажа, ламын хэрэг бүтээгээгүйб. Тэнгэри улайна, дайн болохонь гэжэ нэгэшье хэлээгүйб», - гэдэг байгаа. Түрмын сагдаанарта ехээр сохюулдаг байhан.

Нагаса түрмэhөө табигдаад, За­гарайн аймагай Онохой, Дабаата нютагуудаар ябаа. Эндэ байхадаа, Лубсан ахынгаа Содботой уулзаа. Содбо нагаса абгадаа буддын шажа­най эрдэм ухаае заалгаhан. Гэбшын шалгалта гарахаяа байтарнь, дасан дуган хаагдаhан юм. Содбо нагаса найман тэгшэ эрэ байhан: модошо дархан, хара түмэрөөр бүхы юумэ хэхэ, пеэшэн табиха, ажалда бушуу тэшүү. Загарайн аймагай Дабаата нютагта хуушан гэр заhаад, абгайгаа Далахайн Забитай ламатай оруулаа. Забитай лама габжын шалгалта га­ража байгаад, хүндэ үбшэндэ дай­рагдаад, хүлэйнь, гарайнь үе мүсэ хуу мужашаhан юм, hуумаг болошоhон.

Доржолой габжа өөрынгөө баг­ша Дамшаае Сэрэн-Доржо аграмбые Хориин аймагhаа асараад, суг байл­гаа. Загарайн аймагай улад зон эдэ ламанарта хэмгүй ехээр туhалдаг байгаа. Содбо нагаса Забитай ламын үргэhэн басагантай айл болоо.

1953 оной үбэл минии эсэгэ Балу­ев Чимит Улаан-Үдэhөө шэнэ элек­тростанци асархадаа, нагасые ямаан даха соо оройгоод, Харасайн заста­вада мэдүүлэнгүй, Санагадаа асараа. Доржолой габжые нютагай үбгэд ма­най «Багша» гэдэг hэн. Зөөри мүнгэ суглуулаагүй, зонhоо ороhон мүнгэ Ивалгын дасанда ходо үргэдэг hэн. Арад зондоо хүндэтэй «Һахалтай ламбагай» гэжэ алдаршаhан, зо­ной хэрэг бүтээхэдээ, мүнгэ, үргэл эридэггүй hэн.

Доржолой габжа Санага нюта­гаа хаража, бурханай номуудай эди шэдеэр арад зондоо туhа хайраа хүргэжэ байгаа. Саб сагаан нюур­тай, ута сагаан hахалтай, уриха- наар энеэбхилhэн шарайтай таабай hуудаг hэн. Минии дүү басаган Ва­лида ехэ дуратай: «Энэ минии эбии түрөөд ябана», - гэдэг бэлэй.

Доржолой габжын наhанайнь ажаябадал, Бурхан багшын ёhотой шаби байhаниинь, олон зоной баг­ша, алдар суутай ехэ нэрэ солонь арад зоной дунда хэтэ мүнхэдөө үлэхөөрөө үлэхэл даа!

 Чимит БАЛУЕВАЙ, Шойжолжаб Гармаевай  хөөрөөе Сэнгэ РИНЧИНОВ найруулба.