Агуулын энгэртэ заларһан Арьяа-Баалын хүндэлэлдэ

Урда үдэрынь холын айлша­дай буужа эхилһэнһээ улам­жалан, тэрэл үдэшэдөө Хаан сагаан Ташаашын дабаае дабажа, Санагын голдо ороходол оршодог нютагай мэдээжэ аркын дэргэдэ байгуулагдаһан «Диваажанай орон» гэһэн һүртэй һүлдэтэй ехэ түхеэрэлгэ дээрэ хүгжэм дуута угталга эмхидхэг­дээ.

Эдэ бүгэдые (үглөөгүүрнь даб­тагдаа - нэлэнхы ехэ айлшад буужа ерээ ха юм) мүнөө сагайхяар манай уншагшадшье хараа үзөө бэзэ гэжэ һанаад, нэгэ заа, тобшохоноор даа, үнгэрһэн зуун жэлдэ бусая. Мүнөөл маанадай һанаагүй һаа, ондоо хэн дурсахаб...

Энэ мүнөөшье үнгэржэ байһан үйлэ хэрэгүүднай түүхын хуудаһа иража эхилбэ ха юм. Һайниинь гэхэдэ, энэ сагтамнай бүхы үйлэ хэрэгүүдые огторгойн уудамһаашье, ула дорохи газарай нюрууһаашье элдэбын фото-, видеокамеранууд­та, мүн лэ ямаршье хүн гарайнгаа утаһанда буулгаад лэ, арбан тээшэнь тарааха аргатай ха юм даа. Гэн гэхэдэ, эдэ бүгэдэмнай яажа хадагалагдадаг юм, холын хойто үемнай хаража үзэхэ юм гү, яажа мэдэхэбши... Мүнөөшье саг зуура зайн галай унтархада, юун гээшэ болодог бэ, зүбөөр хэлэбэл - зогсошодог бэ!

Ушар иимэһээ «что написано то­пором, то не вырубишь топором» гэһэн сэсэн мэргэн хүүрые даган, нэгэ багааршье һанаһанаа зураглаха һанаатайб.

Саг жэлые ото һэтэлэн...

Санагада ерэһэн айлшадые угтаг­ша, замда мордогшодые үдэшэгшэ ёһололой аркын урдахи зуун жэ­лэй 70-аад онуудаар (минии багада) бодхоогдожо байһаниие һайнаар һанадагби. Тиихэдэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, уран нарин Викулий Шагдурович Хадаев багша нютагайн­гаа урда захада бодхоогдохо аркые Санага нютагые, Санагын хүгжэнги совхозые алишье талаһаань һайн һайханаар харуулха гэжэ зураг- түлэбыень ехэ оролдожо бүтээһэн юм. Тэрэ һаналыень Гармажаб Ба­дархаевич Ардаев, Санжа Мухае­вич Дашеев гэһэн модошо урашуул бэелүүлжэ шадаа юм. Уран шэмэглэ­лыень Санжа Бадархаевич Ардаев урлахадаа, Викулий Шагдуровичтай һаналаа нэгэдэжэ, тэрэ сагайнгаа эрхээр социализм, бүхы дэлхэйн арадуудай хани барисаа магтаһан хэбүүдтэйгээр, Ленинэй, Марксай хүрэгүүдтэйгээр, балта хадууртай- гаар, уряа лозунгтайгаар, улаан тугуудтайгаар бүтээжэ, хоёр таладань нютагайнгаа зоной омогорхол болоһон һарлагай болон буряад арадай һүлдэ - морин эрдэни Сана­гын хойто энгэр талын байгаалитай тааруулан, уран гоёор зураглаһан га­бьяатай юм.

Теэд лэ, тииһээр байтар, гүрэнэй бодолго хубилжа, мяха болон һү ба­гатай гэгдэһэн һарлаг хайнагууд үгы болохо туйлдаа хүрэжэ, Санагын совхоздо баруун тээһээ үнэтэй сэнтэй­гээр асарагдаһан хальмаг малнууд ехээр үдхэгдөө. Яахаб даа, Санжа Ба­дархаевич хайран һарлагаа баларуулан шэрдэжэ, хальмаг буха зураха баатай болоо бэлэй. Тииһээр бай­тар... Зүблэлтэ оромнайшье, хамтын­шье ажахынууд һалан бутаржа, гүрэн түрэмнай «баруун» тээшээ хэлтыжэ, манай байһан бүхы юумэн этэрэг­дэжэ, тэндэһээ муу һайниинь: «Бу­шай тахяагай хүлнүүд», «Royal» спирт болон хоол хомогууд гээд лэ, элдэб үнгын баанхатай пивэнүүд ерэхэдээ, Санагын энэ һүлдэдэ өөрын мүр са­раа үлөөһэн юм. Нэгэл харахадам­най, арка дээрэмнай үнөөхи халь­маг бухымнай орондо пивын баан­ха дээрэ зураатай байдаг огторгой өөдэ хүлзэһэн үзэлэй ууртай буха зураатай байгаа бэлэй – гайха, тагна! Теэд «саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» - һарлагнай һөөргөө бусаа!

Үе сагай урасхал соогуур засаг түрын һэлгэлдээндэ диилдэнгүй, энэ һүлдэ арка - арадай урашуулай жаб­халанта бүтээл - XXI зуун жэлые ото һэтэ алхаад, уран бүтээлшэдэйнгөө нэрэ алдарые түүрээн тобойжол байхадаа һайхан даа.

Гурбан һарлаг гү?

Эндэл хуушан һүлдэ аркын ер­быдэг угталгын талмайда «Диваажанай орон» гэжэ нэрлэгдэһэн һүр жабхаланта түхеэрэлгэ бай­гуулагдаа. Гурбан хүсэтэ сар­нуудта хүллэгдэһэн, хүгжэм дуутайгаар, хатар наадатайгаар хүндэтэ айлшадые угтаха түхэреэн ехэ талмайн асари ехэ тэргэ ур­лан бүтээгдээд, шэмэглэн гоёог- доод, хүндэ ехэтэ бүхы айлшадаа угайнгаа заншалаар угтажа бай­хань ямар ехэ һүр жабхалантай аад, уянгата һайхан гээшэб!

Тиихэдэ эдэ бүгэдые һанаашалан бүтээлгэһэн нютагай эдэбхитэн Баир Валентинович Жамьянов наһаар үндэр бэшэшье һаа, аха захатанай зугаа хүүрые шэхэнэй үзүүрээр шагнаһан бэшэ, садняд байтар шэ­гэбшэдээ хабшуулһан Санагын урда ехэ сэлеэнэй хүбүүн гэе! Тэрэнэй хурса бодолые Булат Мергеев, Дул­масу Гумпылова, Татьяна Ли болон Санагын урашуул бэелүүлээ гэжэ хүндэлэн тэмдэглэе.

Хүндэтэ айлшадаа аяа һайханаар угтахадаа, бага зэргээр хэлэхэдэ, гур­бан үе санагаархин угтана: аха заха­танай зүгһөө - бүхы наһаараа хамтын ажалда ударидахы тушаалда ябаһан Виктор Фёдорович Бандеев (Эсэгын дайнай инвалид, хэмэл хүлтэй Фёдор баабайн; хүлгүй жолоошо нүхэртөө гараараа хүдэлгэхэ тормоз, гараа­раа жолоодохо сцеплени хэжэ, ду­ратай ажалдань наһаарнь ябуулһан уран гэгшын Долгор эбиин хүбүүн), тээ доодо үеһөө – «Уран Дүшэ» нэ­гэдэлэй гэшүүн Даниил Дашеевич Нохоров (уран дархаша Абаарантан угай нютагай эдэбхитэн), удаадахи үе гэхэдэ - хуу бүгэдые хаража, үзэжэ, өөһэдөө хабаадажа байһан, сааша­даа сахин дамжуулха ерээдүймнай үе - Санагын урлалай һургуулиин хүгжэмшэ шабинар!

Зай, гурбан сарнуудтаа бу­сая. Нэн түрүүн эдэ сарнуудые һарлагууд гэхэдээ, даншье буруу бэшэ. Зарим тээ «буйволы» гэжэ бэшэһэнһээ дээрэл даа. Урданай түүхэ харахада, талын буряад-мон­голшууд тэмээгээ урдаа харадаг, харин уулын улад һарлагуудаа ха­радаг байһан гэжэ ойлгосотой. Тиихэдээ буха тэргэнүүдтээ һарлаг бу­хануудаа хүллөөд ябаа гэжэ хөөргэн хөөрэхэдэ, гоё юм ааб даа. Теэд һарлаг бухануудые тэргэдэ хүллөө гээшэмнай буруу гэжэ баһал ойлго­сотой.

Һарлагууднай - хада уулын шэр­хи амитад. Тиимэһээ хэрзэгы дошхон зантай гэхэдэ, алдуугүй. Ушар иимэһээ тэдэниие юрын малтай ниилүүлдэг. Тэдэнэй тугал - хайнаг. Тиин хайнаг мал өөрсэ һонин юм. Тэдэ һарлаг мэтэ шэрхи - амаа тодоод лэ, үбһэ тэжээл хүлеэжэ байдаггүй, жэлэй дүрбэн сагта хоол хомогоо өөрөө олохо; эгээл һайниинь - шоно гарюуһанһаа ай- даггүй, үшөө бэшэ һүрэгөө хамгаал- ха. Тиихэдэ үхин хайнаг шэгнүүр һайтай аад, һүниинь үдхэн тоһолиг. Харин эрэ хайнаг үрэһэгүй. Тиихэдээ тэрэ номгон аад, тон ехэ хүсэтэй бай­даг. Тиимэһээ иимэ сар нүүдэлшэ, малша арад тон ехээр сэгнэдэг.

Харин алда ехэ эбэр тухайнь - энэ тон зүб! Хайнаг сарнуудай эбэрнүүд ута байхаһаа гадна, үшөө гоё һайханаараа илгардаг. Тэдэнэй үтэлхэдэ, эбэрнүүдыень тайража, мүнгэшэ, алташа дархашуулда ху­далдадаг. Тэрээгээр хэгдэһэн урамууд ангуушадта, хүгжэмшэдтэ - бүреэ бэшхүүр. Мүн уран гоёор урлагдаһан хүндын ехэ тэмдэгүүд ноёд сайдуудай ехэ омогорхол боло­дог.

Һарлаг буханууд гээд хөөрэхэдэ, гоё бэд даа, гэбэшье, эдэмнай хайнаг сарнууд гэжэ ойлгохол даа.

Арьяа-Баалын хүреэлэн

Энэ ехэ хаан тэргын хоймор та­лада ханада «Хонгоодорой нэлэнхы хүбшэ» гэжэ газарай үнгэтэ зураг дээрэ Санагын голой үргэн ехээр үргэлжэ нэмжыһэн хангай дайда уран гоёор зураглагдаһан байна. Эндэ гоё һайханаар зураглажа, бүхы хараһан зоной үнэншэмэ газарай зураг бүтээгдэжэ, Санага нютаг уран зураашадаараа хожоршогүй гэжэ үшөө дахин гэршэлэгдэбэ - иимэ ехэ газарай уран гоёор шэмэглэгдэһэн үнгэтэ һайхан зураг үшөө хаана бии бэлэй?

Зай, иигэжэ һайн һайханаар тэм­дэглээд лэ, энэ газарай ехэ зурагта ямар бэшэг хабсаргаатайб гэжэ ун­шая:

«Хонгоодорой нэлэнхы хүбшэ гээшэ хадаа Чингис хаанай үедэ энэ газар дайда «Ехэ хоригой газар – Земля великого запрета» гэжэ нэ­рэтэй байһан. Юундэб гэхэдэ, Чин­гис хаан өөрөө эндэ ерэжэ, арюун һайхан байгаалида амардаг, аба хайдагтаа гаража, агнадаг бай­гаа. Тиимэһээ хари, юрын хүнүүдые харуулшадынь хүл табюулдаггүй байһан юм.

Хонгоодорой нэлэнхы хүбшэдэ Аха, Алайр, Түнхэн, Захаамин, Хүбсэгэл, Булган аймагууд ородог байһан» (бүхы үзэгүүд, сэгүүд тэрэ ёһоороо үгтэбэ).

Энэ бэшэг унша-һан хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ һайхан бо­дол бадараана. Теэд саашаа ошоходо, үшөө олон бодолнууд түрэнэ:

- Нэн түрүүн – «Хонгоодорой»: Заха­аминай Далахайн болон Ёнгорбойн лэ зон сэбэр хонгоодорнууд гэжэ эли ха юм даа. Харин «Арьяа-Баалын Санагын» зоной ехэнхинь шошооло­гууд гэжэ баһал мэдээжэ. Эндэһээ удхалан хэлэхэдэ, хонгоодор зон гэжэ Алайрай, Ахын, Түнхэнэй, За­хааминай арад олониие нэгэдүүлхэ гэһэн эмхидхэгшэд ямар олон угтай, удхатай арад зонбибди гэжэ ойлго­жо байһандаа, «Хонгодориада» гэжэ ородоор уулзалгануудаа нэрлээшье һаа, буряадаараа «Уулын уладай уул­залга» гэжэ бултанда таарахаар нэр­лээ бэлэй. Тиимэһээ «Уулын уладай нэлэнхы хүбшэ» гэжэ байбал, шэхэн­дэ хужарламааршье дуулдажа, сэдь­хэлдэ дулааханааршье хадуугдажа, улад зондоо ойлгосотойшье байха һэн бэзэ гэжэ һанагдана.

Үшөө нэгэ эхиндэнь анхарһан зүйл гэхэдэ: «гээшэ хадаа» гэһэн хүүр. Иигэжэ хэн бэшэдэг бэлэй? Али ямар нэгэн хүн хэлэһэн байжа болоо. Тиибэшье иигэжэ арай бэшэ­жэ болохогүйл даа гэжэ һанагдана. Һүүлшын мэдүүлэл уншая: «Тиимэһээ хари, юрын хүнүүдые харуулша­дынь хүл табюулдаггүй байһан юм». Эндэһээ «хари» гээшэ ойлгосотой: ондоо тээһээ - хариһаа ерэһэн хүн. Тиимэ хүнһөө юу хүлеэхэбши – «муу һанаатай, мухар дотортойень» яажа ойлгохобши - хүл табюулангүй нам- нахал даа! Теэд «юрын хүнүүдые» хүл табюулдаггүй байһан юм гээ­шэнь ямар удхатай болоноб? Юрын хүмнай - хүн бэшэ юм гү?

Энэ жэшээһээ үшөө дахин дабтан хэлэхэ дуран хүрэнэ: «что написано пером, то не вырубишь топором» - «бэшэгдэһэн үгэ хэзээдэ мүнхэ». Алдуутай эндүүтэй бэшэг ерээдүй үедөө бү орхиёл даа...

Баяр хүргэе!

Арьяа-Баалые урлан бүтээхэ бүхы ажалые номуун ёһоор ябуулһан буян үйлэдэлгын «Нэгэдэл» жасын (Солбон Будаев) үнгэргэһэн Уран барималнуудай болон багахан ур­лалнуудай мүрысөөн Арьяа-Баа­лын хүреэлэндэ, Санагын дасан­да олон шэнэ урлалнуудые нэмэ­жэ, үшөө ехээр шэмэглээ. Теэд энэ мүрысөөгөөр уран һайханай ажал­нууд зогсошоогүй, урашуулнай оролдоһон зандаа - хойто жэлэй найрта ерэхэдэмнай, бүри гоё урлал­нууд айлшадаа угтаха.

«Зөөхэйн наадан» гэһэн мүрысөөе арадай «Эхын буян» ансамбль (Хор­ло Цыденова) урданайнгаа занша- лаар үнгэргэжэ, олониие хабаадуу- лаа. Захааминай буряадууд анхан сагһаа хойшо зөөхэйгөө хүндын эгээл ехэ дээжэ гэжэ хүндэлдэг. Уула обоогоошье тахихадаа, эгээл хүндэтэй айлшадаа хүндэлхэдөө, зөөхэйгөөл шанадаг. Эндэ тэмдэглэ­хэдэ, гэр бүлэнүүдэй эзэн эрэшүүл олоороо хабаадажа, зөөхэй һайнаар шанажа, алтарма һайханаар илгаруулдагаараа шалгараа. Эгээл ехээр шүтэгдэдэг Санагын Табан уулануу­дай нэгэн Баатар сагаан Хаан уулые тахихадаа, эрэ хүн зөөхэйгөө шана­даг юм гэжэ баһал тэмдэглэе.

Шатараар уласхоорондын наадан (Баир Жамьянов) хоёр үдэр үргэлжэлжэ, олоной һонирхол та­тахаараал татаа. Харин моридоор наадаһан «Зааза шатар» гэжэ «ами­ды» наадалгые урдахи найрай үедэ дорохи хажуу талада үнгэргэһэниинь олон хүнүүд һайнаар онсолжо хараагүй һэн. Харин мүнөө уулын эн­гэртэхи талмайда үнгэргэгдэжэ, оло­ниие һонирхуулаа. Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Вячеслав Дамдинцурунов­шье мориндо мордожо наадалсаа.

Буряад арадай «Шагай наадан­да» хабаадагшад «Няһалалга», «Шүрэлгэ», «Мори урилдаан» гэһэн зүйлнүүдээр мүрысэжэ, эгээл бага наһатайнь үндэр илалта туйлаа гэжэ тэмдэглэлтэй. Теэд булта бүгэдэнэй: эрэ эхэнэр, бага ехэ, хүбүүн баса­ган гэлтэгүй наададаг энэ нааданай үндэһэтэнэй тамирай зүйлнүүдтэ хуулитаар ороогүйнь харамтай юм. Тиимэһээ Арадай Хуралай һаяын зүблөөндэ энэ асуудал зүб мүрөөрөө шиидхэгдэхэ гэжэ найдагдана.

Арьяа-Баалынгаа хүндэлэлдэ ии­гэжэл найр наада үндэр дээдэ хэмжэ­эндэ үнгэргэжэ байһантнай болоол даа, та бүгэдэнэй оролдолгоор, олон түмэнэй дэмжэлгээр Арьяа-Баалын хүреэлэн һалбаран хүгжэжэ, үшөөл олон айлшад арадайнгаа арюун зан­шалнуудые гүнзэгыгөөр мэдэржэ, сэдьхэлдээ шэнгээжэ байг лэ даа гэжэ эмхидхэгшэдтэ баяраа хүргэе!

Энэ ехэ утын зам хүшэр хүндэ гэнгүй гаталжа, Санага нютагта һайн һайханаар угтуулжа, Арьяа-Баалын үльмыдэ, Санагын Даша-Пүнсэглин хиидэй һахюуһадта мүргэжэ, Арьяа- Баалын хүреэлэнгые гороолжо, Арьяа-Баалын хүндэлэлэй найр наа- данда хабаадаһан, хараһан хүн бүгэдэн ашатын буян хуряажа, Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай жар­галангай түлөө хубитаяа оруулаа гэжэ Санагын дасанай Молон баг­ша, Сүльтим шэрээтэ, лама багша­нар, Заяа хамбын нэрэмжэтэ «Даши Чойнхорлин» гэһэн Будаадын ша­жанай ехэ һургуулиин ректор Дым­брыл багша айладхаа.