Туужа, романуудай тулгатай эзэн

Уран зохёолшо эгээл нангин бо­долнуудаа, эгээл уянгата мүрнүүдээ нютагтаа зорюулhан гэжэ мэдээжэ. «Бэлиг» хэблэлээр гараhан «Үлзы hайхан Үлзытэмни» гэhэн эгээл hүүлэйнь ном энэ жэлдэ номой ду­гыланда түрүү hуури эзэлээ hэн. Уран үгын үлхөө доро ямар hайхан зураглалнууд сэдьхэл жэгнэмээр мүндэлнэб. Арадайнгаа уутые уу­далжа, далан долоон домогуудыень хуудаhанууд дээгүүрнь сасажархёо гү. Иимэ домогуудай олонииень лэ сэсэн ухаатай Пилма Бадиевна на­гаса эжынь хөөрэжэ үгэhэн байгаа ёhотой.

Цыдып зээ хүбүүнэйнгээ бэлигтэй түрэhыень, урдахи замыень уридша­лан тухайлhандаа гү, илангаяа ехэ анхаралаа тэрээндээл хандуулдаг байба. Хэжэнгэдэ түрэхэдэнь, эгээл түрүүшынгээ зээгэй хүйhые Үлзытэ буурал баабайн хормойдо абаашажа хадагалhан, энэ хүбүүем харгалзал­га дороо абажа, харалсажа байгыт гэжэ мүргэhэн ха. Иигэжэ ямаршье сагта хамгаалжа байха гэжэ найдажа, түрэл нютагтайнь нэгэ амин холбоо­той болгоhон.

Эгээ энэ Үлзытые адаглажа бай­хада, «Папансаг», «Хуурайн дабаанай «шүдхэрнүүд» номуудынь нэн түрүүн hанаанда ороо бэлэй. Хөөршөөмэ нохойн, Хүхөөдэй ямаанай хүгтэй аяг аашанууд, тэдэнэй ушаралта ябадал­нууд, бишыхан эзэнэйнь бөөмэйлэн ябаhан мэдэрэлнүүд үнгэрhэн са­гай сууряан болоод үлөө гү? Үгы даа, хүүгэдэй, илангаяа хүдөөгэй үхибүүдэй буряад номуудаа бага зэр­гээршье hаань, уншажа байгаа саг­та иимэ зохёолнууд, зохёолнуудhаа хэhэгүүд анхаралгүй үлэхэгүй бэзэ.

Энэ баталамжа соомни Үлзытын үнэн шарай элирхэдэл гээ бэлэй.

Номуудайнь һубарил

Уран зохёолшын замынь дар­дам тэгшэ байгаагүй. Илангаяа бэ­еын элүүр энхын талаhаа ажабай­далда хэды хашуулаа гээшэб. Гэбэ­шье эсэргүүсэжэ, энэ муу долгин­донь диилдээгүй, hэжүүлхэ бүреэ зориг ороhондол, компьютертаа дүтэлжэ, зүүн гарайнгаа хургануудаар (баруун гарынь хүдэлсэгүй) клавиатураа даража, бэшэжэ эхи­лээ. Түрүүшээр үзэгүүд тумархуушаг байбашье, эзэнэй эрид шиид зангы­ень ойлгоhондол, дууламгай болон жэрылдэшэдэг hэн ха. Иимэ аргаар олон тоото номуудаа hубарюулаа гэ­хэдэ, үнэншэмөөр бэшэ шэнги.

«Нара хараhан» номуудыень онсолон нэрлэел даа: «Энхэрэл» - шүлэгүүд (1979 он), «Шалсаанын хойморто» - туужануудай согсол­бори (1982 он), «Талын зүргэнүүд» - 26 новеллэhээ бүридэhэн туужа (1985 он), «Папансаг» - туужа бо­лон рассказууд (2002 он), «Хуурайн дабаанай «шүдхэрнүүд» - хүүгэдтэ зорюулагдаhан туужа, «Тохёолгон» - туужа болон рассказууд (2007 он), «Эжэл мүшэд» - туужануудай сог­солбори (2012 он), «Хододоо үдэр байдаггүй» - роман (2012 он), «Хаха­салган» - туужануудай согсолбори (2016 он), «Үлзы hайхан Үлзытэмни» (2024 он).

Гэхэ зуура уран зохёолшын хэблэгдээгүй номуудынь бүришье олон юм. Гайхахат. Унашахагүйн тула лаб hуугаад уншагты. Аяар 12 роман, туужануудай 12 ном хэблэгдэхэ саг болзороо хүлеэжэ байнхай гэжэ мэ­дэжэ абабабди.

Хэблэгдээгүй романуудыень дур­даад гарая: «Зандан Жуу», «Гэгээн эрьесэ», «Хүнэй эреэн зосоогоо…», «Дүрбэн мэргэд», «Алтанай болзор», «Бусайдалга», «Үнгэтэ юртэмсэ», «Алаг шаазгай», «Уняартан байна Үлзытэдэмни», «Татуур», «Хубилгаата сагай эрьюулгэ», «Хэмээхэй», «Үйлын үри», «Юрын наhанай хубилгаан».

Эдэ баримтанууд юу гэршэл­нэб? Урдамнай Буряадай ёhотой романист мүн бэеэрээл! Иигэжэ нэрлүүлхэ дүрбэн тэгшэ үндэhэн элирээд байна ха юм.

Гал гуламтань бадаран байг лэ!

Эдэ бүгэдые эды олон жэлнүүд соо бэелүүлхэдэнь, хажуудань үнэн туhалагша, үбдэхэдэнь эдэгээгшэ, хүл дээрэнь табилсаhан, хүн шарай­ень олголсоhон наhанайнь нүхэр Октябрина Гомбожаповна мүн бо­лоно. «Цыдыбнай бэшэжэл байна. Бэшээгүй байhан hаа, тулюуртаха hэн. Одоо хаанаhаань гарадаг юм - зай захагүй бэшэжэл байха», - гэжэ байгаад Октябрина Гомбожаповна хэлэн хүүнэн байдаг лэ. Имагтал бу­ряад эхэнэрэй эгээл hайхан зан аба­ри, заншал гээшэл.

Цырендоржиевтан хэзээдэшье амяарлашоод, хамараа хараад hуудаггүй. Анхан сагта Гунга Чимитов­тэнтэй, Гарма-Доди Дамбаевтантай, Алексей Бадаевтантай гэр бүлөөрөө нүхэсэдэг, айлшалалсадаг байhан юм. Мүнөө дээдэ hургуулида суг hураhан нүхэдөө гэртээ урижа найр­ладаг, хамтадаа хүхидэг, сэнгэдэг. Газаагаа ургуулhан баян ургасаяа Октябрина Гомбожаповна шадама­раар буйлуулжа, нүхэдөө хүндэлдэг. Үшөө нохой, хөөшхэнүүд тухайгаа хэдышье хөөрэхэ аргатай. «Манай­да зайгуул миисгэй, нохой ерээд hаладаггүй – иимэл айл юумэл­ди. Аршаад, угаагаад абажа, нүхэд болгоод байдагбди», - гэхэhээ эхилээд, хөөрэжэ hуухадань, Цыдыбынь ехэл хөөршөөhэн янзатайгаар Октябринаяа шэртээд hуудаг юм. Иимэ сагаан дэлгэр шарайтай, үнэншэ салгидама сэдьхэлтэй эхэнэрые наhанай хани болгожо абаhаниинь нэгэ наhанайнь саглашагүй аза та­лаан бэзэ. Илангаяа зохёохы ажалы­ень сэгнэдэгынь, үргэн ёhолдогынь юунhээшье үнэтэй. Хоюулан хоёр дабхар коттедждэ байhанаа, аша Баир хүбүүниинь багашаг аад, ба­тахан модон гэр барижа, тэрээнээ элшэ хүсөөр дулаасуулхаар бүтээгээ. Хотын гэртэл болбосон түхэлтэй бол­гоод, хоюулыень түбхинүүлээ юм.

Шэбэнэхэhээ нэгэ үгэтэй Цырен­доржиевтанай гал гуламтань бада­ран дэгжэжэ, аша зээнэрынь алишье талаараа баярлуулжа байхань болто­гой!

Саашань уран зохёолшотой хөөрэлдөөнэй маяг хэрэглэн үргэлжэлүүлбэбди.

Ерээдүй тээшэ - найдалтайгаар

- Цыдып Балданович, танай нам­тар үргэн уншагшадта мэдээжэ. Эгээ богонёор дурдаял даа.

- Хэжэнгын дунда hургуули дүүргээб. 1967 ондо Москвагай Лите­ратурна институдай гурбан курс дүүргээд, Буряадай багшанарай дээ­дэ hургуулида шэлжүүлэгдэн орожо түгэсөө hэм. «Буряад үнэн» сониндо ондо ондоо жэлнүүдтэ таhагые даагшаар, «Буряадай залуушуул» сони­ной эрхилэгшын орлогшоор, пар­тиин обкомой инструктораар, хэблэлэй секторые даагшаар хүдэлөөб. 1985 ондо «Буряад үнэн» сониной эрхилэгшын нэгэдэхи орлогшоор, 1989 ондо эрхилэгшээр томилог­дооб. Республикын Сэдхүүлшэдэй холбооной түрүүлэгшэ олон жэлдэ ябааб. 1995 ондо ВАРК-ын харюусал­гата секретаряар ажаллажа байта­раа, саа үбшэндэ нэрбэгдээ hэм. Гэр бүлэдэмнай айхабтар хүндэ саг бо­лоо hэн.

- Хуби заяандатнай онсо нүлөө үзүүлhэн зониие дурдыт…

- Ород хэлэ ба литературын багша Дулма Ванчиковна Ванчикова, Ород Уласай габьяата багша Надмит Намсараевич Намсараев уран зохёолдо дуратайем сэгнэн дэмжэhэн юм.

«Зүрхэнэй дуунууд» гэhэн ли­тературна нэгэдэл хүдэлдэг hэн. Һургуулида эрхим комсорг гүүлэжэ, «Орлёнок» лагерьта хоёр удаа ама­раа hэм.

Уран зохёолшод сооhоо сэдьхэл­дэм дүтэ зон гэхэдэ, «Хэжэнгын гол» сониной эрхилэгшын орлогшоор хүдэлhэн Даша Дамбаев түрүүшымни шүлэгүүдые бүхэли хуудаhа сонин­доо толилуулаа бэлэй. Туhатайл зүбшэл заабари үгэхэдөө бэрхэ hэн. Удаань Москвада Цыдып Жамба­ловтай, Георгий Дашабыловтай, Цы­рен Галановтай харилсажа эхилээб. Тэрэ гэhэнhээ хойшо саг үргэлжэ Г.Дашабыловай, Ц.Галановай туhа хайрыень мэдэржэ ябааб.

- Һанаандатнай хадуугдама ямар ушар дэмбэрэлтэйгээр hанагдадаг бэ?

- «Этигэлэй хамба тухай түүрээлгэ» бэшэжэ, «Буряад хэлэн дээрэ эрхим эссе» гэhэн сэгнэлтэдэ хүртэхэдөө, тон баярлаhанаа мартадаггүйб. Шажан мүргэлэй темэ хэзээдэшье харааhаа алдахагүйб. Имагтал hүзэг бишэ­рэлэй ашаар ажамидаралай утаhа үргэлжэлүүлжэ ябаhанаа мартамаар аал? Үнгэрhэн саг, мүнөөдэр болон үглөөдэрэй холбоон таhалдахагүйнь лабтай.

...Зохёохы ажалайнгаа ульһада абтан, зориг досоогоо бадаруулжа, зол шор хоёр сооһоо золынь шэлэн һунгажа, алтан энэ дэлхэйгээ абарал­та үгэнүүдээр шэмэглэн ажаһуухада, һайхан лэ! Һайхан даа, аргагүй һайхан гээд, Цыдып Балдановичтаа мэдүүлнэбди, «Буряад үнэнэйхид»!

 Ц.Б. Цырендоржиевай нэрэ зэргэнүүд, шагналнууд:

Ород Уласай Уран зохёолшо­дой болон Сэдхүүлшэдэй холбоонуудай гэшүүн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, И.Калашниковай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Буряад Уласай 2015 оной соёлой талаар эрхимлэгшэ,«БАМ барилсаhанай түлөө», «Буряад Уласай урда габьяатай байhанай түлөө» медальнуудаар шагнагданхай.