
Түб Азиин - «Аза Заяа» ороной - буддын шажанда мүргэлтэй арадууд 1027 онһоо (гал туулай жэл) эхилжэ, 60 жэлэй хугасаагай рабжуун гэһэн зурхайн литээр байдалаа зохёодог болоһон түүхэтэй.
Монгол литээр 12 амитанай нэрэтэй - хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морин, хонин, бишэн, тахяа, нохой, гахай - жэлнүүд һубаридаг гэжэ мэдээжэ. Тус жэлнүүдэй зургааниинь эрэ тэмдэгтэй: хулгана, бар, луу, морин, бишэн, нохой; нүгөө зургааниинь эмэ: үхэр, туулай, могой, хонин, тахяа, гахай.
Арбан хоёр жэлэй табан махабадай - модон (хүхэ), гал (улаан), газар (шара), түмэр (сагаан) ба уһан (хара) - бодосуудые гаталхада, 60 жэлэй дүхэриг (12х5) үнгэржэ, нэгэ рабжуун хүсэлдэдэг.
Тус бодосууд болон тэдэнэй үнгэнүүд жэлэй дүрбэн сагые тэмдэглэхын тула хэрэглэгдэдэг. 60 жэлэй хугасаа соо амитадай нэрэнүүд, бодосууд ба үнгэнүүд таба дахин һэлгэлдэнэ.
Монгол зурхайда Һарын, Наранай ба Юпитер, Сатурн гэһэн гарагуудай һэлгэлтэ ба хубилалтануудта онсо анхарал хандуулагдадаг юм.
I рабжуун - 1027-1086 онууд, II рабжуун - 1087-1146 онууд, III рабжуун - 1147-1206 онууд, IV рабжуун - 1207-1266 онууд, V рабжуун - 1267-1326 онууд, VI рабжуун - 1327-1386 онууд, VII рабжуун - 1387-1446 онууд, VIII рабжуун - 1447-1506 онууд, IX рабжуун - 1507-1566 онууд, Х рабжуун - 1567-1626 онууд, XI рабжуун - 1627-1686 онууд, XII рабжуун - 1687-1746 онууд, XIII рабжуун - 1747- 1806 онууд, XIV рабжуун - 1807-1866 онууд, XV рабжуун - 1867-1926 онууд, XVI рабжуун 1927-1986 онуудта тудаа, харин XVII рабжуун 1987-2046 онуудта үргэлжэлхэ.
Монгол литээр һарануудые яажа нэрлэдэг бэ? Сагаан һара - февраль, ехэ бургад - март, бага бургад - апрель, хаара шэрэм - май, мангиһанай - июнь, хуу һара - июль, өөлэ һара - август, улари - сентябрь, үүри һара - октябрь, гура һара - ноябрь, буга - декабрь, хуса - январь.
Һара наранай 12 жэлэй литэ хулгана жэлһээ эхитэй: хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морин, хонин, бишэн, тахяа, нохой, гахай жэлнүүд болоно.
Нима гарагһаа эхилээд...
Монгол литын гарагуудай нэрэнүүдые нэрлэбэл, иимэ: понедельник - Дабаа (гараг хоёр), вторник - Мягмар (гараг гурба), среда - Һагба (гараг дүрбэ), четверг - Пүрбэ (гараг таба), пятница - Баасан (гараг зургаа), суббота - Бимба (гараг долоо), воскресенье - Нима (гараг нэгэн) болоно.
Эдэ долоон хоногой һубаряан Түбэдэй, Монголой, Энэдхэгэй, Бу- ряадай зурхайн литэдэ адли юм.
Нима гараг (воскресени) - галда һуудалтай ехэ һүлдэтэ гараг. Энэ үдэр хурим хэхэдэ, үрэһэ таряа тарихада, мори мал һургахада, эм дом бүтээхэдэ һайн. Гэрэй һуури табихань, малгай, хубсаһа эсхэхэнь хорюул- тай. Хүбүүн түрэбэл, ута наһатай, ехэ энэрхы сэдьхэлтэй хүн болохо. Басаган түрэбэл, эд зөөреэр баян байха гэһэн тэмдэгтэй.
Дабаа гараг (понедельник) - уһанда һуудалтай эхэнэр хүнэй һүлдэтэ гараг. Хэшэг даллага уряалхада, эм дом бүрилдүүлхэдэ, тахил тахихада, дуган барихада, бэриин үйлэ хэрэгүүдтэ һайн. Харин харгы замда гарахада, шэнэ хубсаһа үмдэхэдэ муу. Хүбүүн түрэбэл, баян болохо, басаган түрэбэл, абари зангаар зохид, олондо туһатай хүн болохо.
Мягмар гараг (вторник) - галда һуудалтай гараг. Дайсаниие дарахада, худалдаа наймаагай, сэрэгэй хэрэгтэ һайн. Эм бүрилдүүлхые, харгы замда гарахые, бэри буулгахые тэбшэхэ хэрэгтэй.
Һагба гараг (среда) - уһанда һуудалтай гараг. Эд урлал бүтээхэдэ, хэшэг даллага уряалхада, зурхай шудалхада, нүхэд болоходо, худалдаа наймаа хэхэдэ һайн.
Пүрбэ гараг (четверг) - модондо ба хиидэ һуудалтай гараг. Эрын эрдэмдэ һурахада, ном номлоходо, харгы замда гарахада, эм бүрилдүүлхэдэ һайн. Хүбүүн түрэбэл, һонор ухаатай, ном үйлэдэгшэ болохо. Басаган түрэбэл, ута наһатай, нүхэдтөө хүндэтэй байха.
Баасан гараг (пятница) - ноён хүнэй һүлдэтэ гараг. Сахюусадые тахихада, хурим найр хэхэдэ, харгы замда гарахада, эрдэм шудалхада, бэри буулгахада һайн. Үри зээли хэхэдэ, нүүдэл зөөдэлдэ муу. Хүбүүн түрэбэл, ута наһатай, эрхэ мэдэсэтэй, ехэ баян байха, басаган түрэбэл, жабхаланта заяатай байбашье, саг зуура үбдэхэ.
Бимба гараг (суббота). Эд бүтээхэдэ, мал абахада, худалдахада, гэр байрын хэрэгүүдтэ һайн. Хүбүүн түрэбэл, дунда зэргэ, басаган түрэбэл, наһанай судар - Цэндэ айладхуулха.
Үдэр бүриин литэ
- Шэнын 1-дэ худаг малтахада, модо тарихада, аян замда гарахада һайн.
- Шэнын 2-то лама ба түшэмэл болоходо, тараг табихада һайн. Аян замда гарахада муу.
- Шэнын 3-да харгы замда гарахада һайн. Худаг малтахада муу.
- Шэнын 4-дэ бэри буулгахада, худалдаа наймаанда һайн.
- Шэнын 5-да харгы замда гарахада һайн.
- Шэнын 6-да худалдаа наймаагай, таряалангай үйлэ хэрэгүүдтэ һайн. Гэр хотонһоо газаашань юумэ үгэхэнь хорюултай.
- Шэнын 7-до газарай, уһанай ажалда һайн. Гэрлэхэдэ сээртэй.
- Шэнын 8-да дайсаниие дарахада һайн. Харгы замда гараха, хубсаһа эсхэхэ ба гэрлэхэнь хорюултай.
- Шэнын 9-дэ аян замда ябахада, худалдаа наймаагай хэрэгтэ һайн. Һамга абахада, һайн бэшэ.
- Һарын 10-да дуган дасан бодхооходо, сахюусад бурхадые тахихада һайн. Харгы замда гарахада, муу нүлөөтэй.
- Һарын 11-дэ хурим түрэ үнгэргэхэдэ һайн.
- Һарын 12-то хуули тогтоол баталхада, хүрэнгэ эһээхэдэ һайн. Замда гарахые, мал худалдахые тэбшэхэ хэрэгтэй.
- Һарын 13-да гэр байшан барихада, газарай ажалда, аян замда гарахада һайн. Мал худалдахань муу.
- Һарын 14-дэ мал худалдахада, замда ябахада муу.
- Һарын 15-да гэр бариха, үрэһэ тариха, хэшэг даллага уряалхада һайн. Нүүдэл хэхэдэ, бэри буулгахада сээртэй.
- Һарын 16-да эд зөөри худалдахада һайн. Замда гарахые тэбшэхэ.
- Һарын 17-до аян замда гарахада, эд зөөри худалдахада һайн. Бэри буул- гахые тэбшэхэ.
- Һарын 18-да буянта хэрэгүүдые үйлэдэхэдэ, хүрэнгэ эһээхэдэ, дайсаниие дарахада һайн. Замда ябахые тэбшэхэ.
- Һарын 19-дэ харгы замда гарахада һайн. Бэри буулгахые, мал худалдахые тэбшэхэ.
- Һарын 20-до харгы замда бү гарагты.
- Һарын 21-дэ замда гарахада, таряа тарихада һайн. Бэри буулгахые тэбшэхэ.
- Һарын 22-то уурлахада, эрдэмдэ һурахада, таряа тарихада һайн. Замда гарахые, бэри буулгахые тэбшэхэ.
- Һарын 23-да замда гарахада һайн. Худаг бү малтагты, мал бү худалдагты.
- Һарын 24-дэ харгы замда гарахада һайн.
Һарын 25-да харгы замда гарахада, таряа тарихада, худалдаа наймаа хэхэдэ һайн.
- Һарын 26-да газар хахалхада, хүрэнгэ эһээхэдэ һайн. Замда ябахые тэбшэхэ.
- Һарын 27-до замда гарахада, хүрэнгэ эһээхэдэ һайн. Бэри буулгахые тэбшэхэ.
- Һарын 29-дэ дайсаниие номгоруулхада һайн. Бэри буулгахые, мал худалдахые тэбшэхэ.
- Һарын 30-да хүрэнгэ эһээхэдэ һайн. Бэри буулгахын үйлэ хэрэгүүдтэ хорюултай.
12 амитадай һүлдэтэ үдэрнүүд
- Хулгана үдэр - олзо омогто үлзытэй, үүсэ гаргахада муу.
- Үхэр үдэр - гэр бариха, заһаха, дарханай ажалда һайн, худалдаа наймаанда муу.
- Бар үдэр - хатуу үйлэнүүдтэ һайн.
- Туулай үдэр - найр наада үнгэргэхэдэ һайн.
- Луу үдэр - баясаха ба буян үйлэдэхэдэ һайн.
- Могой үдэр - угтаха, үдэшэхэдэ һайн, эмнэлгэ заһалда муу.
- Морин үдэр - хани барисаатай болоходо һайн.
- Хонин үдэр - даллага уряалжа, баяжахын үйлэ хэрэгтэ һайн.
- Бишэн үдэр - хэрэг үйлэдбэридэ һайн.
- Тахяа үдэр - эдеэ хоол, эд зөөри гэрһээ гаргахада муу.
- Нохой үдэр - эрдэм һуралсалай хэрэгтэ һайн нүлөөтэй.
- Гахай үдэр - ами наһанай түлөө тэмсэлдэ һайн.
Үдэр сaгай хэмжээн
Григорианска литээр нэгэ хоног соо 24 саг гээд тоологдодог. Харин монгол литээр нэгэ хоног 12 саг болгожо хубаагдаад, хоногой саг бүхэндэ 12 амитадай нэрэнүүд үгтэдэг. Тэрэ ушараар монгол һарын литын нэгэ сагынь мүнөөнэй григорианска литын хоёр сагтай тааралдадаг:
Хулгана - һүниин тэн дунда - 23:00- 1:00.
Үхэр - һүниин тэн дундын хойно - 1:00-3:00.
Бар - гэгээ шарлаха - 3:00-5:00.
Туулай - үүр сайха - 5:00-7:00.
Луу - наран мандаха - 7:00-9:00.
Могой - наран хөөрэхэ - 9:00-11:00.
Морин - үдэрэй тэн дунда - 11:00- 13:00.
Хонин - үдэ хэлбыхэ - 13:00-15:00.
Бишэн - наранай орохын урда - 15:00-17:00.
Тахяа - наран орохо (жаргаха) - 17:00-19:00.
Нохой - боро хараан - 19:00-21:00.
Гахай - ододой мандахада- 21:00- 23:00.
Сагай шанар шэнжэнүүд
Хулгана сагта (23:00-1:00) хэшэг даллага уряалхада, маани тарни тоолоходо һайн.
Үхэр сагта (1:00-3:00) - хатуу тарни бүтээхэдэ һайн.
Бар сагта (3:00-5:00) - дайсадые даража усадхахада, маани тарни уншахада һайн.
Туулай сагта (5:00-7:00) - тараг нэрэхэдэ һайн.
Луу сагта (7:00-9:00) - хэшэг даллага абахада һайн.
Могой сагта (9:00-11:00) - сабдагуу- дые тахиха ба номгодхохо, маани - тарни тоолоходо һайн.
Морин сагта (11:00-13:00) - хараал, жадха, хатуу үйлэ бусаахада һайн.
Хонин сагта (13:00-15:00) - ногоодхохо үйлэдэ һайн.
Бишэн сагта ( 15:00-17:00 ) - муу зүйл намнажа үлдэхэдэ һайн.
Тахяа сагта (17:00-19:00) - сахюусадта зальбарха, тахихада һайн.
Нохой сагта (19:00-21:00) - хүндэ бэрхэшээлэй амые бооходо һайн.
Гахай сагта ( 21:00-23:00) ада баршадые номгодхоходо һайн;
Ямар сагта түрэһэмта?
- Хулгана сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэтэй, хододоо олзотой, шударгы зөөлэн аашатай.
- Үхэр сагта - үгэ сэхэтэй, үлзытэ заяатай.
- Бар сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэтэй, бэлиг түгэлдэр, хүнэй үгэ дууласагүй.
- Туулай сагта - нэрэ зэргэ олохо, эдеэ хоолоор, үмдэхэ хубсаһаар элбэг дэлбэг.
- Луу сагта түрэһэн хүн эд зөөреэр элбэг, наһа нэмэхэ бүреэ олзотой болодог.
- Могой сагта түрэһэн хүн һайн абари зантай болобошье, хүрьгэндөө халатай.
- Морин сагта түрэһэн хүн һайн абари зантай, ураг түрэлдөө хүндэтэй.
- Хонин сагта түрэһэн хүн номгон абари зантай, ёһо гурим сахидаг, хэшэг ехэтэй.
- Бишэн сагта түрэһэн хүн бэлиг түгэлдэр, амгалан тайбан.
- Тахяа сагта түрэһэн хүн үнэн сэхэ, һайн байдалтай.
- Нохой сагта түрэһэн хүн сэдьхэл хомхой, багахан юумэнһээ голхордог, зободог.
- Гахай сагта түрэһэн хүн эдихэ, үмдэхэ юумээр элбэг, мэргэн хурса үгэтэй.
Баярма БАТОРОВА, Монгол зурхайн ном хэрэглэн бэлдэбэ
Автор: Баярма БАТОРОВА