Ниигэм 24 jan 2025 625

«Бадма сэсэг» - Хитадта

Ивалгын дасанай дэргэдэхи һайн дуратанай эдэбхи ехэтэй волонтёрнуудаймнай «Бадма сэсэг» бүлгэм Хитад ороной Үбэр Монголой автономно аймагаар айлшалаад, тэндэ үнгэргэгдэһэн нүүдэлшэ арадуудай соёлой уласхоорондын «Минии наадам» гэһэн фестивальда урагшатай урматайгаар хабаадажа ерээ. Иимэ ехэ уласхоорондын нааданда хабаадажа, буурал эхэ Буряад ороноо түлөөлһэн ехэ баяраараа «Буряад үнэнэйнгөө» уншагшадтай хубаалдыт гэжэ манай сурбалжалагша «Бадма сэсэгэй» гэшүүдтэ хүндэтэйгөөр хандаа.

© фото: «Бадма сэсэгэй» гэрэл зурагууд

Арадай «Бадма сэсэг» бүлгэмэй Марина Он­гоева, Тамара Баен­дуева хүтэлбэриглэгшэдтэй хөөрэлдэхэдөө, «Хүнгэн зам» гэһэн хизаарламал үүргэтэй нэгэдэлэй болон Хитадай Үбэр Монголой автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэдэй хам­тын түсэлөөр эмхидхэгдэ­жэ байһан «Минии наадам» гэһэн нүүдэлшэдэй соёлой фестивальда хабаадагты гэһэн урилгаһаа эхилбэбди:

- Мүнөө жэл бидэ уласхоо­рондын «Алтаргана» наадан­да хабаадаһаншье һаа, үшөө нэгэ найрта, үшөө саана ури­жа байхадань, баярлаһамнай бултанда ойлгостой бэзэ даа. Тиигээд лэ урилгаяа урдаа баряад лэ, Арадайн­гаа Хурал руу найдабари дүүрэнээр сэхэ гэшхэлбэб­ди. Тон түрүүн Ивалгынгаа аймагһаа һунгагдаһан Евге­ний Николаевич Кучумов­та хандажа, туһа хүргэхэеэ найдуулхадань урмашаад, Захааминһаа һунгагдаһан (Хойто-Бэедэ Захааминһаа гарбалтай зон олон юм) Ген­надий Юрьевич Доржиевта хандаһамнай, юун арсаан байха һэм. Тиихэдэ Арадай Хуралай Түрүүлэгшын орлог­шо, ТОС-уудаар ажал хэжэ ябаһан урин налгай Татьяна Мантатова өөрөө маанад­та урин зөөлэнөөр ханда­жа, таанадые үнинэй мэдэ­хэб: арад зондоо, сэрэгшэ хүбүүдтээ тон ехэ туһатай, бу­янай ехэ дэмбэрэлтэй ажал ябуулнат гэжэ магтаад, тэрэ дороо туһаламжа үзүүлхэдэнь, хэмгүй ехээр ба­ярлажа: «Һайн зоной һайгаар һанаһан һайхан хэрэгнай бүтэхэ тээшээ боложо, ураг­шатай урматайгаар эхилбэ», - гэжэ урмашаад, бултадаа холын замда, уласхоорон­дын нааданда ехэ бэлэдхэл хэжэ эхилээ бэлэйбди, - гэжэ хөөрэбэд. – Үнэхөөрөөшье ехэ наадан үндэр дээдэ хэм­жээндэ үнгэргэгдөө. Хитадай теле-субагуудай, сонинуудай сурбалжалагшад сэхэ дам­жуулгануудые ябуулжа, үшөө һүүлээрнь дамжуулгануудые хэдэн үдэр ябуулаа, сонинуудта шэнжэлэлгэнүүдые толи­луулаа.

- Тиимэһээ ошохо болон ерэхэ замууднай тад ондоо байгаа. Иигэжэ хэлэхэдээ, юун гэнэбиб гэхэдэ, ошохо замдамнай поезд соо хэншье маанадые танихагүй, юрын лэ аяншад ябана гэжэ һанаад ха юм. Харин ерэхэ замдам­най: «Эй-ээ, таанад хэмта, наа- шаа мантай һуугыта, уран хөөрөөгөө дэлгыта, уянга­та дуугаа дуулыта!» – гэжэ урин дуудан баярлажа яба­хадань, бидэшье сог заляар бадаржа ябаабди. Миин лэ айлшалаагүйбди, харин арад зондоо, түрэл Буряад орон­доо туһа хүргэжэл, нэрэ солы­ень үргэжэл ябанабди гэжэ омогорхохоһоо үшөө ехэ дээ­рэ юун байхаб даа! – гэжэ «Бу­ряад үнэнэймнай» үнгэргэдэг заншалта «Буряадай түрүү хүнүүдэй» түрүүшүүлэй дун­да ороһон Дарима Булат- Цыреновна Жапова олондо туһатай хэрэгээрээ хаана- яанашье омогорхожо ябаһа- наа мэдүүлбэ. Тиигээд лэ:

- Урид Хитад руу, ехэн­хидээ Манжуур руу нилээн ябаа һэм. Тиигээд мүнөө ха­рахадамни, энээхэн сагай хоорондо тэрэ Манжуурнай ямар түргэн тад ондоо болон хубилжа, ямаршье гоё боло­шоо гээшэб гэжэ гайхалаа баража ядан хаража гарабаб. Гудамжануудай сэбэр сэг­сые хэлэхээр бэшэ. Наранай орохотой сасуу олон тоото үнгын гэрэлнүүд яларан то­лоржо, үндэр ехэ байшангууд һолонготон һаргаана. Теэд 24 саг болоходо, эды бүхы гэрэл Андерсенай онтохон соохи­дол унтаршана – Хитад орон­до бүхы юумэндээ гамтайга­ар хандана гэжэ ойлгообди: хүн зоной унтаһан хойно яа­хаяа гэрэлтүүлжэ, элшэ гэрэл миил эгтэй гаргашалжа бай­ха юм! Теэдшье оройтоһон зониие унтагты, амарагты, үглөөгүүр үнөөхил ажалдаа яарахат гэһэн һануулга боло­нол даа. Агаарынь ямар сэбэр гээшэб! Саһаниинь һаргама сагаан – юугээр түлихэдэнь, утаа уняарта, хара үнэһэндэ дарагданагүй гээшэб гэжэ ехэтэ һонирхоод, сэбэрлэл­гын шанга түхеэрэлгэнүүдтэй юм байна гэжэ ойлгообди.

- Үнгэргэгдэһэн бүхы наадануудта, урилдаа мүрысөөнүүдтэ хэнһээшье дутангүй хабаадаабди. Ма­най бэрхэ Валерий Даше­евич һур харбалгада онсо шалгараад, үшөө залуушуул­тай саһан дээрэ бэрхээр ба­рилдаа. Сэсэгма Тангатовна Шалановамнай баһал бэрхэеэ харуулаа. Бүхы урилдаа мүрысөөнүүдынь уряанайнгаа заншалаар үнгэргэгдэнэ гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Урилда­анда түрүүлһэн моридтоо соло дуудана, баатар мэргэшүүлдээ магтаал зорюулна. Тиихэдэ тэ­мээндэ зорюулһан магтаал дууе эндэл түрүүшынхиеэ шагнааб, - гэжэ тэдэ наадануудые хаража баясаһанаа Дулмажап Дугаров­на Банзатова нюултагүйгөөр хөөрэбэ.

- Үшөө юундэ, юугээрээ бидэ болон угтаһан зомнай баярлааб гэхэдэ, - гэжэ Хандама Дамжее­ва хөөрэлдөөндэ аалиханаар оролсожо, - «Оросой буряадууд иимэ заншалта хубсаһаараа, эр­тынгээ заншал сахиһан зандаа манда орожо ерэхэ юм гэжэ огто хүлеэгээгүйбди. Иигэжэ байгаа хадаа, түрэл хэлэмнай, үндэһэн заншалнай һая наашадашье залирхагүй!» – гэжэ баяраар ха­лижа байһанаа мэдүүлхэдэнь, ямар ехээр урмашаа гээшэбиб­ди, - гэжэ омогорхожо байһанаа мэдүүлээ. Хандама Жамбалов­нае хүндэлэн уншагшадтаяа танилсуулбал, тэрэ «Фронтдо туһалһанай түлөө» медаляар болон Бүхэроссиин Ветерануу­дай зүблэлэй «Хүндэлэлэй тэм­дэгээр» шагнагдаһан һайн ду­ратанай түрүүшүүлэй нэгэн юм.

- Угтаһан зоноймнай дэл­гэр һайхан зантайень юун гэжэ хэлэхэб даа? Сайгаашье айлшандаа барихадаа, ямар ехэ хүндэтэйгөөр барина гэ­эшэб! Ямар аятай һайханаар зугаа хүүрээ дэлгэнэб, бэе бэ­едээ хүндэтэйгөөр ханданаб – иимэ оршондо өөдөө бо­ложо ургаһан үхибүүдэй хүн бүхэниие хүндэлжэ ябахань гайхалгүйл даа, - гэжэ Доодо Ивалгын эхин ангинуудай баг­ша Лариса Доржиева үнэн зүрхэнһөө гайхаһанаашье, баярлаһанаашье нюун нөөнгүй, харин үшөө манай һургуулинуудта нэбтэрүүлхэ хэ­рэгтэй гэжэ батална.

– Хөөрэлдэхэдөө баһал ямар аятайханаар, аалин нам­дууханаар бэе бэеэ хүндэлэн хөөрэлдэнэб! Хадуужа абаһан нэгэ хэдэн үгэнүүдээ тан­да дурдаһуу: «Минжуурлажа байһан танай бэе заһая» – ии­гэхэдээ, боро шүлэ уулгана. Ти­ихэдээ юундэ бэень һуларааб: хии хөөрөө гү, али жэрмэһэн (хээлитэй) эхэнэр гү, али ямар нэгэн хүндэ ажалда эсээ гү, нюрга һээрээ бэртээгээ гү гэхэ мэтээр бэеын тамир тэнхээе тэнсүүлхэ арга олоно.

Теэд лэ хэһэн хэрэгүүдээрээ хэды урмашажа байбашье, бидэ тиигээбди, бишье тиигэл­сээб гэжэ сурбалжалагшада дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэ ондоо хүнэй олдонгүй – бултадаал адли тэгшэ ябаабди, хэмнай хэниигээ хэн-юун гээшые хээб гэхэб гэлдэшэхэдэнь яахабши. Тиихэдэ би үнэхөөрөөл нэгэ бүлэ болоһон һайн һанаатай, һайхан заяатай эдэ зониие хэ­ниинь юу хэжэ шалгарааб, хэ­ниинь юун гэжэ хөөрэбэб гэжэ илгаруулангүй, нэгэл аятай хөөрөө саашань бүрилдүүлхэ гэжэ оролдобоб.

Дүй дүршэлөөрөө хубаалдая

- Олон тоото арадуудаараа манай Орос гүрэн түрэдэ арайл хүрэхэгүй юм бэзэ гэбэшье, Хи­тад орондо олон арадууд, элдэб яһатан ажаһуудаг юм байна гэжэ үнэхөөр этигээбди. Мон­гол туургата арадуудай халха­нууд, буряадууд, баргадууд гээд лэ түүрэг арадуудһаа эхилээд, бүри олон яһатан ажаһуудаг юм гэжэ тэндэхи музейдэнь оро­жо ойлгообди. Мүн баһа уряа урдын мантан томо мамонтну­удые (нооһотой заанууд гэнэ), һэлмэдэл адли һоёонуудтай эреэн ехэ гүрөөһэдые агнажа ябаһан юм гэжэ нюдөөрөө ха­рахадаа, арадаймнай үльгэр домогуудта үнэн зүбынь түүрээгдэдэг ха юм гэжэ үнэншөөбди, - гэжэ «Бадма сэ­сэг» бүлгэмэй гэшүүд хөөрэнэ.

Сэрэгшэ хүбүүдтээ бүхы юумэ бүтээжэ байһан ма­най волонтёрнууд хатар на­адаяа, ёһо заншалаа хару­улхадаа, үмдэхэ заншалта хубсаһануудаа өөһэдөө оёдог хадаа, тэндэхи зоной оёлгын урлалаар һонирхообди гэжэ хөөрэбэд. Нэн түрүүн өөһэдын тогтомол хэбүүдээр нарина­ар эсхэнэ – бүд бүхэнөө тон наринаар хэрэглэнэ – ямар­шье таһардаһан, халааһан миин үлэжэ хаягданагүй. Оё­ходоо бүри наринаар, жэгдэ һайханаар зүйдэл бүхэнөө ябу­улна гэжэ анхараабди. Мүнөө сагта яһала һайн оёлгыншье, шэрэлгыншье, нэхэлгыншье оньһото машинанууд бии бо­ложо, оёдол урлалгын ажал эршэмтэйгээр урагшалаа гэжэ тэдэ тэмдэглэнэд – урдандаа өөһэдынгөөл хургануудай арга шадалаар, адуу малайн­гаа шүрмэһөөр, хилгааһаар утаһа томожо, зүү хурабша­ал хэрэглэдэг байгаабди гэжэ ная гараһан төөдэйнэр ажалаа хэхэ хо­орондоо манда хөөрэнэд. Иимэ бэрхэ үндэр наһатайшуултай танилсахадаа, тэдээнһээл жэшээ абажа, нарбаа сай­жа, ная хүрэбэбди, налайха сагнайл даа гэлдэнгүй, үри үхибүүдтээ туһатай яба­хал даа гэжэ ойндоо хадуужа, сэдьхэлдээ батажуулаабди гэжэ волонтёрнууд нэгэ һаналда ерэһэнээ мэдүүлээ. Мүн лэ сэ­рэгшэдтээ юу бүтээжэ үгэнэбибди гэжэ харуулхадамнай, тэдэ ехэтэ һонирхожо, Америкэ мантай зүрилдэхэ һанаатай, Наран Уласые (Япон), Урда Солонгосые (Южная Корея) маанадта эсэргүүсэхыень тухиржал байна. Ушар иимэһээ иимэ бүтээлнүүдые хэжэ һураха гээшэ мүнөө тон шухала гэлдэжэ, бүтээлнүүдыемнай, хэбүүдыемнай дуратайгаар тогтоо­жо абаа гэжэ тэдэ хөөрэхэдөө, Баруун дайн түргэн дүүрэһэй даа гэжэ орол­дожо байхада, Алас Дурнадамнай­шье түгшүүрилтэйхэн юм байна гэжэ ойлгообди гэжэ манай волонтёрнууд мэдүүлнэ.

«Уран һайханай соёлшод дэлхэй дайдын энэ тэрээгүүр хаа-яагүй ябажа, олон түмэндэ талаан бэлигээ харуулхадаал, сэдьхэлээ амаруулдаг, бахаяа ханадаг гэжэ ойлгодог би «Бадма сэсэгээрхинэй» баяр баясхалангые дүүрэн хубаалданаб. Гэн гэхэдэ, Хитад орондо бууһан эдэ айлшаднай Эхэ ороноо хамгаалжа байһан сэрэгшэ хүбүүдтээ һайн һанаагаар, һайхан сэдьхэлээр бүхы шадалаараа туһалжа байна гэжэ ойлгоходоо, буянта ехэ дэмбэрэлтэй энэ хэрэг үйлэдэжэ байһандань угтажа абаһан бүхы зондо доро дохижо, баяраа мэдүүлээ. Тиимэһээ маанадые һайнаар ойлгоһон тэдэндэшье баяр баясхалангаа хүргэе.

Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ

Фото: «Бадма сэсэгэй» гэрэл зурагууд