
Арадай «Бадма сэсэг» бүлгэмэй Марина Онгоева, Тамара Баендуева хүтэлбэриглэгшэдтэй хөөрэлдэхэдөө, «Хүнгэн зам» гэһэн хизаарламал үүргэтэй нэгэдэлэй болон Хитадай Үбэр Монголой автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэдэй хамтын түсэлөөр эмхидхэгдэжэ байһан «Минии наадам» гэһэн нүүдэлшэдэй соёлой фестивальда хабаадагты гэһэн урилгаһаа эхилбэбди:
- Мүнөө жэл бидэ уласхоорондын «Алтаргана» нааданда хабаадаһаншье һаа, үшөө нэгэ найрта, үшөө саана урижа байхадань, баярлаһамнай бултанда ойлгостой бэзэ даа. Тиигээд лэ урилгаяа урдаа баряад лэ, Арадайнгаа Хурал руу найдабари дүүрэнээр сэхэ гэшхэлбэбди. Тон түрүүн Ивалгынгаа аймагһаа һунгагдаһан Евгений Николаевич Кучумовта хандажа, туһа хүргэхэеэ найдуулхадань урмашаад, Захааминһаа һунгагдаһан (Хойто-Бэедэ Захааминһаа гарбалтай зон олон юм) Геннадий Юрьевич Доржиевта хандаһамнай, юун арсаан байха һэм. Тиихэдэ Арадай Хуралай Түрүүлэгшын орлогшо, ТОС-уудаар ажал хэжэ ябаһан урин налгай Татьяна Мантатова өөрөө маанадта урин зөөлэнөөр хандажа, таанадые үнинэй мэдэхэб: арад зондоо, сэрэгшэ хүбүүдтээ тон ехэ туһатай, буянай ехэ дэмбэрэлтэй ажал ябуулнат гэжэ магтаад, тэрэ дороо туһаламжа үзүүлхэдэнь, хэмгүй ехээр баярлажа: «Һайн зоной һайгаар һанаһан һайхан хэрэгнай бүтэхэ тээшээ боложо, урагшатай урматайгаар эхилбэ», - гэжэ урмашаад, бултадаа холын замда, уласхоорондын нааданда ехэ бэлэдхэл хэжэ эхилээ бэлэйбди, - гэжэ хөөрэбэд. – Үнэхөөрөөшье ехэ наадан үндэр дээдэ хэмжээндэ үнгэргэгдөө. Хитадай теле-субагуудай, сонинуудай сурбалжалагшад сэхэ дамжуулгануудые ябуулжа, үшөө һүүлээрнь дамжуулгануудые хэдэн үдэр ябуулаа, сонинуудта шэнжэлэлгэнүүдые толилуулаа.
- Тиимэһээ ошохо болон ерэхэ замууднай тад ондоо байгаа. Иигэжэ хэлэхэдээ, юун гэнэбиб гэхэдэ, ошохо замдамнай поезд соо хэншье маанадые танихагүй, юрын лэ аяншад ябана гэжэ һанаад ха юм. Харин ерэхэ замдамнай: «Эй-ээ, таанад хэмта, наа- шаа мантай һуугыта, уран хөөрөөгөө дэлгыта, уянгата дуугаа дуулыта!» – гэжэ урин дуудан баярлажа ябахадань, бидэшье сог заляар бадаржа ябаабди. Миин лэ айлшалаагүйбди, харин арад зондоо, түрэл Буряад орондоо туһа хүргэжэл, нэрэ солыень үргэжэл ябанабди гэжэ омогорхохоһоо үшөө ехэ дээрэ юун байхаб даа! – гэжэ «Буряад үнэнэймнай» үнгэргэдэг заншалта «Буряадай түрүү хүнүүдэй» түрүүшүүлэй дунда ороһон Дарима Булат- Цыреновна Жапова олондо туһатай хэрэгээрээ хаана- яанашье омогорхожо ябаһа- наа мэдүүлбэ. Тиигээд лэ:
- Урид Хитад руу, ехэнхидээ Манжуур руу нилээн ябаа һэм. Тиигээд мүнөө харахадамни, энээхэн сагай хоорондо тэрэ Манжуурнай ямар түргэн тад ондоо болон хубилжа, ямаршье гоё болошоо гээшэб гэжэ гайхалаа баража ядан хаража гарабаб. Гудамжануудай сэбэр сэгсые хэлэхээр бэшэ. Наранай орохотой сасуу олон тоото үнгын гэрэлнүүд яларан толоржо, үндэр ехэ байшангууд һолонготон һаргаана. Теэд 24 саг болоходо, эды бүхы гэрэл Андерсенай онтохон соохидол унтаршана – Хитад орондо бүхы юумэндээ гамтайгаар хандана гэжэ ойлгообди: хүн зоной унтаһан хойно яахаяа гэрэлтүүлжэ, элшэ гэрэл миил эгтэй гаргашалжа байха юм! Теэдшье оройтоһон зониие унтагты, амарагты, үглөөгүүр үнөөхил ажалдаа яарахат гэһэн һануулга болонол даа. Агаарынь ямар сэбэр гээшэб! Саһаниинь һаргама сагаан – юугээр түлихэдэнь, утаа уняарта, хара үнэһэндэ дарагданагүй гээшэб гэжэ ехэтэ һонирхоод, сэбэрлэлгын шанга түхеэрэлгэнүүдтэй юм байна гэжэ ойлгообди.
- Үнгэргэгдэһэн бүхы наадануудта, урилдаа мүрысөөнүүдтэ хэнһээшье дутангүй хабаадаабди. Манай бэрхэ Валерий Дашеевич һур харбалгада онсо шалгараад, үшөө залуушуултай саһан дээрэ бэрхээр барилдаа. Сэсэгма Тангатовна Шалановамнай баһал бэрхэеэ харуулаа. Бүхы урилдаа мүрысөөнүүдынь уряанайнгаа заншалаар үнгэргэгдэнэ гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Урилдаанда түрүүлһэн моридтоо соло дуудана, баатар мэргэшүүлдээ магтаал зорюулна. Тиихэдэ тэмээндэ зорюулһан магтаал дууе эндэл түрүүшынхиеэ шагнааб, - гэжэ тэдэ наадануудые хаража баясаһанаа Дулмажап Дугаровна Банзатова нюултагүйгөөр хөөрэбэ.
- Үшөө юундэ, юугээрээ бидэ болон угтаһан зомнай баярлааб гэхэдэ, - гэжэ Хандама Дамжеева хөөрэлдөөндэ аалиханаар оролсожо, - «Оросой буряадууд иимэ заншалта хубсаһаараа, эртынгээ заншал сахиһан зандаа манда орожо ерэхэ юм гэжэ огто хүлеэгээгүйбди. Иигэжэ байгаа хадаа, түрэл хэлэмнай, үндэһэн заншалнай һая наашадашье залирхагүй!» – гэжэ баяраар халижа байһанаа мэдүүлхэдэнь, ямар ехээр урмашаа гээшэбибди, - гэжэ омогорхожо байһанаа мэдүүлээ. Хандама Жамбаловнае хүндэлэн уншагшадтаяа танилсуулбал, тэрэ «Фронтдо туһалһанай түлөө» медаляар болон Бүхэроссиин Ветерануудай зүблэлэй «Хүндэлэлэй тэмдэгээр» шагнагдаһан һайн дуратанай түрүүшүүлэй нэгэн юм.
- Угтаһан зоноймнай дэлгэр һайхан зантайень юун гэжэ хэлэхэб даа? Сайгаашье айлшандаа барихадаа, ямар ехэ хүндэтэйгөөр барина гээшэб! Ямар аятай һайханаар зугаа хүүрээ дэлгэнэб, бэе бэедээ хүндэтэйгөөр ханданаб – иимэ оршондо өөдөө боложо ургаһан үхибүүдэй хүн бүхэниие хүндэлжэ ябахань гайхалгүйл даа, - гэжэ Доодо Ивалгын эхин ангинуудай багша Лариса Доржиева үнэн зүрхэнһөө гайхаһанаашье, баярлаһанаашье нюун нөөнгүй, харин үшөө манай һургуулинуудта нэбтэрүүлхэ хэрэгтэй гэжэ батална.
– Хөөрэлдэхэдөө баһал ямар аятайханаар, аалин намдууханаар бэе бэеэ хүндэлэн хөөрэлдэнэб! Хадуужа абаһан нэгэ хэдэн үгэнүүдээ танда дурдаһуу: «Минжуурлажа байһан танай бэе заһая» – иигэхэдээ, боро шүлэ уулгана. Тиихэдээ юундэ бэень һуларааб: хии хөөрөө гү, али жэрмэһэн (хээлитэй) эхэнэр гү, али ямар нэгэн хүндэ ажалда эсээ гү, нюрга һээрээ бэртээгээ гү гэхэ мэтээр бэеын тамир тэнхээе тэнсүүлхэ арга олоно.
Теэд лэ хэһэн хэрэгүүдээрээ хэды урмашажа байбашье, бидэ тиигээбди, бишье тиигэлсээб гэжэ сурбалжалагшада дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэ ондоо хүнэй олдонгүй – бултадаал адли тэгшэ ябаабди, хэмнай хэниигээ хэн-юун гээшые хээб гэхэб гэлдэшэхэдэнь яахабши. Тиихэдэ би үнэхөөрөөл нэгэ бүлэ болоһон һайн һанаатай, һайхан заяатай эдэ зониие хэниинь юу хэжэ шалгарааб, хэниинь юун гэжэ хөөрэбэб гэжэ илгаруулангүй, нэгэл аятай хөөрөө саашань бүрилдүүлхэ гэжэ оролдобоб.
Дүй дүршэлөөрөө хубаалдая
- Олон тоото арадуудаараа манай Орос гүрэн түрэдэ арайл хүрэхэгүй юм бэзэ гэбэшье, Хитад орондо олон арадууд, элдэб яһатан ажаһуудаг юм байна гэжэ үнэхөөр этигээбди. Монгол туургата арадуудай халханууд, буряадууд, баргадууд гээд лэ түүрэг арадуудһаа эхилээд, бүри олон яһатан ажаһуудаг юм гэжэ тэндэхи музейдэнь орожо ойлгообди. Мүн баһа уряа урдын мантан томо мамонтнуудые (нооһотой заанууд гэнэ), һэлмэдэл адли һоёонуудтай эреэн ехэ гүрөөһэдые агнажа ябаһан юм гэжэ нюдөөрөө харахадаа, арадаймнай үльгэр домогуудта үнэн зүбынь түүрээгдэдэг ха юм гэжэ үнэншөөбди, - гэжэ «Бадма сэсэг» бүлгэмэй гэшүүд хөөрэнэ.
Сэрэгшэ хүбүүдтээ бүхы юумэ бүтээжэ байһан манай волонтёрнууд хатар наадаяа, ёһо заншалаа харуулхадаа, үмдэхэ заншалта хубсаһануудаа өөһэдөө оёдог хадаа, тэндэхи зоной оёлгын урлалаар һонирхообди гэжэ хөөрэбэд. Нэн түрүүн өөһэдын тогтомол хэбүүдээр наринаар эсхэнэ – бүд бүхэнөө тон наринаар хэрэглэнэ – ямаршье таһардаһан, халааһан миин үлэжэ хаягданагүй. Оёходоо бүри наринаар, жэгдэ һайханаар зүйдэл бүхэнөө ябуулна гэжэ анхараабди. Мүнөө сагта яһала һайн оёлгыншье, шэрэлгыншье, нэхэлгыншье оньһото машинанууд бии боложо, оёдол урлалгын ажал эршэмтэйгээр урагшалаа гэжэ тэдэ тэмдэглэнэд – урдандаа өөһэдынгөөл хургануудай арга шадалаар, адуу малайнгаа шүрмэһөөр, хилгааһаар утаһа томожо, зүү хурабшаал хэрэглэдэг байгаабди гэжэ ная гараһан төөдэйнэр ажалаа хэхэ хоорондоо манда хөөрэнэд. Иимэ бэрхэ үндэр наһатайшуултай танилсахадаа, тэдээнһээл жэшээ абажа, нарбаа сайжа, ная хүрэбэбди, налайха сагнайл даа гэлдэнгүй, үри үхибүүдтээ туһатай ябахал даа гэжэ ойндоо хадуужа, сэдьхэлдээ батажуулаабди гэжэ волонтёрнууд нэгэ һаналда ерэһэнээ мэдүүлээ. Мүн лэ сэрэгшэдтээ юу бүтээжэ үгэнэбибди гэжэ харуулхадамнай, тэдэ ехэтэ һонирхожо, Америкэ мантай зүрилдэхэ һанаатай, Наран Уласые (Япон), Урда Солонгосые (Южная Корея) маанадта эсэргүүсэхыень тухиржал байна. Ушар иимэһээ иимэ бүтээлнүүдые хэжэ һураха гээшэ мүнөө тон шухала гэлдэжэ, бүтээлнүүдыемнай, хэбүүдыемнай дуратайгаар тогтоожо абаа гэжэ тэдэ хөөрэхэдөө, Баруун дайн түргэн дүүрэһэй даа гэжэ оролдожо байхада, Алас Дурнадамнайшье түгшүүрилтэйхэн юм байна гэжэ ойлгообди гэжэ манай волонтёрнууд мэдүүлнэ.
«Уран һайханай соёлшод дэлхэй дайдын энэ тэрээгүүр хаа-яагүй ябажа, олон түмэндэ талаан бэлигээ харуулхадаал, сэдьхэлээ амаруулдаг, бахаяа ханадаг гэжэ ойлгодог би «Бадма сэсэгээрхинэй» баяр баясхалангые дүүрэн хубаалданаб. Гэн гэхэдэ, Хитад орондо бууһан эдэ айлшаднай Эхэ ороноо хамгаалжа байһан сэрэгшэ хүбүүдтээ һайн һанаагаар, һайхан сэдьхэлээр бүхы шадалаараа туһалжа байна гэжэ ойлгоходоо, буянта ехэ дэмбэрэлтэй энэ хэрэг үйлэдэжэ байһандань угтажа абаһан бүхы зондо доро дохижо, баяраа мэдүүлээ. Тиимэһээ маанадые һайнаар ойлгоһон тэдэндэшье баяр баясхалангаа хүргэе.
Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ
Фото: «Бадма сэсэгэй» гэрэл зурагууд