"Сагаан яһатанай" наадан
Табан мянган жэлэй саада тээ Энэдхэгтэ нашан харсагаар агнуури хэгдэжэ эхилһэн юм. Ассириин, Персиин болон тэрэ шадархи гүрэнүүдэй хаашуулай, Хитадай императорнуудай г.м. дэлхэйн бүхы шахуу булангуудай зонхилогшодой дуратай наадан байһан гээд түүхэһээ мэдэнэбди. Ёһото эрдэниин зүйлдэл сэгнэгдэдэг нашан харсага урдын сагһаа хаан түшэмэлнүүдэй шубуун гэжэ тоологдодог, зурагламал дүрсэнь «сагаан яһатанай» һүлдэ тэмдэгүүдые, тугуудые шэмэглэдэг.
Мүн лэ Чингис хаанай обог отогой шүтөөнэй һүлдэ тэмдэгүүд сагаан морин ба нашан харсага шубуун хоёр байһан түүхэтэй. Агууехэ хаан нашан харсагаар агнаха ехэ дуратай, абьяастайгаар дашууран, өөрөө агнадаг байһан гэжэ эли. Агнууринь элдэб олон нюуса бүтээлнүүдтэй, тусхай ёһо журамуудтай холбоотой байһан юм. «Нашан харсагаар агнуури ба дайн дажар хоёр - эгэшэ дүүнэр», - гэжэ Чингис хаан хэлэдэг байһан.
Тэрэнэй ударидалга доро олон зуугаад ангууша шубуудай ба нохойнуудай хабаатай ехэ агнууринуудай һүр жабхалантайгаар үнгэргэгдэдэг байһан тушаа домогууд түүрээдэг.
Дээдын заяанай агнуури
Агнууриин шубууд - бүргэд, нашан харсага, харсага - ямаршье зонхилогшо ба ударидагшын мэдэлдэ абтадаггүй, тусхай онсо, омог дорюун, эрхэ сүлөөтэй, дээгүүр элидэг табисууртай жэгүүртэн. Хүсэтэй засаг баригшадай хүсэл зориг һүлдэлһэн шубууд. Тэдэнэртэй хүсэл һаналаа нэгэдүүлжэ, нэгэ амитай бүлгэмөөр агнуури хэһэн бүһэтэйшүүлэй урма зоригынь бадардаг, зүрхэ сэдьхэлынь шубуудай ниидэдэг огторгойн уудамда дүүлин элидэг.
Манай элинсэгүүдэй шүтэдэгэй ёһоор, нашан харсагаар агнадаг хүнүүд шубуудай ба амитадай хэлэ ойлгодог болодог, байгаалитаяа нэгэдэжэ, тусгаар эрэлхэг зоригтой, ямаршье бэрхэшээлнүүдые дабаха аргатай боложо, сухаришагүй бүхэ һанал бодолоор бэхижэдэг. Ёhoто оршолоной гүн ухаанай дээдын гайхамшагта мэдэрэлнүүд олгогдодог гээд шүтэгдэдэг. Шубуудаар агнуурида хабаадагшад амидаралай ба үхэлэй таһаршагүй бүхэ холбоотойе ойлгон мэдэржэ, дотор сэдьхэлээрээ эгсэ хубилдаг.
Нашан харсагаар агнуури - хүсэтэй хүнүүдэй наадан, урлалай дээжэ, хүнэй арга шадабариин хэшэг.
Чингис хаанай нашан харсага
Нэгэтэ Чингис хаан эбэр номонуудаа татаһан түшэмэлнүүдтэеэ хамта агнуурида гараһан гэдэг. Өөрөө эгээл дуратай нашан харсагаяа абаад ябаһан түүхэтэй. Хаанай айхабтар шуран ба хёрхо шубуунтай ямаршье мэргэн буудааша сэрэгшэ тэнсэхэ аргагүй һэн ха. Тэрэ үдэр ангуушадай аза талаан буруутажа, тэдэнэр удаан шунахайралдажа гүйлдэһэнэй удаа ямаршье олзогүй һөөргөө бусаһан гэдэг. Ехээр урмаа хухарһан ба эсэһэн сусаһан Чингис хаан бусадһаа таһаржа, гансааран замаа үргэлжэлүүлһэн байгаа. Харгыдаа ангаад, ундаа харяаха һанаатай хараашалхадань, гансашье гол горхон харагдабагүй. Тэрэ жэлынь бороо хурагүй, ехэ ган гасуурай тогтоһон ушараар гансал горходой хатаһан һабанууд дайралдана. Ехээр ангаад ябаһан хаан урдань үндэр хабсагайн оройһоо уһанай һабиран урдажа байхые гэнтэ обёороод, аргагүйгөөр баярлаба ха. Тэрэ дары бишыхан мүнгэн аягаяа гаргажа тодоод, дүүрэхыень нилээд удаан хүлеэһэн гэдэг. Одоошье уһаар халиһан аягаяа хаташаһан амандаа дүтэлүүлхэдэнь, хажуудань һууһан нашан харсагань гэнтэ далинуудаа һэбин сохёод, уһатай аягыень холо шэдэн хүмэрюулжэрхиһэн түүхэтэй. Чингис хаан аймшагтайгаар уурлабашье, ехээр өөгшөөдэг шубуугаа хэһээбэгүй. «Энэмни мүн лэ ангаад зобожо байна ха юм», - гэжэ бодоод, аягаяа дахяад уһанай һабираан доро табиба ха. Теэд тэрэнэйнь хахадсаашье болоодүй байхада, харсагань дахин даляараа сохёод мухарюулжархиба.
Дошхон хаанай тэсэбэринь һалажа, хэдышье ехээр өөгшөөдэг шубуунайнгаа аашаhaa галзуурһан ха. Гэнтэ түшэмэлнүүдэйнь нэгэн нюусаар адаглажа хараад, агууехэ хаанай нэгэ тулюур шубуунда баһуулһан тухай үгэ хүүр тараажа болохол! Тиигээд нэгэ гартаа аягаяа уһанай урадхал доро тодожо баряад, нүгөө гартаа һэлмэеэ баряад, хулгай нюдөөрөө нашан харсагаяа адаглажа һууба ха. Саашадаа аягын оёорто ехэхэн уһанай сугларжа, далитай нүхэрэйнгөө дахин даляараа сохихо һэдэлгэ хэхэдэнь, Чингис хаан һэлмээрээ үбсүүень хаха сохижо алаһан түүхэтэй.
Энэ үедэ дээрэһээ уһан гоожохоёо болишоһон байгаа. Үсэд нэтэрүү зантай хаан хабсагайн оройдо абиржа гараад, булагай эхи бэдэржэ олоходонь, зэбүүрхэмэ үзэгдэл харагдаһан гэдэг. Шалбааг болотороо хатаһан булагай тогтоһон уһан соо хорото могойн үхэһэн бэе хэбтэжэ байгаа ха. Тэрэ хоморой хорото могойн һэеын үлэгдэлтэй худхарһан уһа уубал, хаан амиды үлэхэгүй һэн.
Чингис хаан нашан харсагынгаа амигүй бэе тэбэреэд, гэртээ уруу дуруу бусажа, далитай нүхэрэйнгөө дүрсэ алтаар шудхуулжа бүтээлгэһэн түүхэтэй. Тиигээд нэгэ талынь дали дээрэ: «Хэтэ мүнхэдөө үнэн нүхэрни…», нүгөө таладань: «Галзуугай хойшолон ехэ шаналалтай…» гэһэн удхатай үгэнүүдые һиилүүлһэн түүхэтэй.
Далитай ангуушан
Нашан харсага Антарктидаһаа бэшэ бусад бүхы түбинүүдээр үдэдэг шубуун юм. Дэлхэйн бүхы шубууд болон амитадһаа эгээл хурданиинь - 322 км/ч, али гэбэл 90 м/с түргэн ниидэдэг гэжэ элирүүлэгдэһэн. Дээгүүр огторгойдо элижэ, эдишэ болохоор амитаниие олоод, шууяса түргөөр сэхэ дээрэһээнь буужа, һабарнуудаараа тоншожо аладаг. Хурса һабарнуудайнь хүсэнһөө нилээдгүй томохон амитадай амин таһардаг ха.
Нашан харсаганууд - ехэ ухаатай шубууд. Хүнэй һургаһан шубууд ямар нэгэ юумэндэ дураа гутабал, тэрээн тушаагаа заабол эзэндээ мэдүүлхэ арга олоод лэ байдаг. Эдеэ хоолһоо арсаха гү, али гэбэл захиралтануудыень яашье дүүргэхэеэ болёод, ёһото «бойкот» соносходог. Хооллуулдаг лэ хүниие эзэн гэжэ тоолоод, ганса тэрэнэйнгээ үгэ дууладаг ха. Бусад зоной хэдышье өөгшөөн эрхэлүүлхэдэ, эльбэн угааха, сэбэрлэхэдэ, ехээр тоожо нүхэсэдэггүй, үгыеньшье дууладаггүй. Тиигээд ямар нэгэн гэмтэ ушараар эзэнэйнгээ хэһээбэл, тэрэнииень ехэ һайнаар ойлгоод, буруу ябадалаа бэшэ дабтадаггүй һайтай шубуун юм.
Нашан харсагаар агнуури - дээдын заяанай үршөөлтэй, юрэ бусын хүндэ үгтэдэггүй хэрэг гэжэ урдын сагһаа тоологдодог гуримтай. Ехэ буянтай хүнүүд энэ хэрэгтэ туйлалтануудые харуулха аргатай ха. Тиимэһээ нашан харсагаар агнуури дашууран эрхилдэг зон бусадһаа ондоо тусхай абари зантай байдаг гэжэ ажаглагдаһан. Тиимэ хүнүүд ӗһото «шубуудай хэлэ» ойлгодог, үнэн зүрхэнһөө тэдээндэ дуратай байхаһаа гадуур ехэ тэсэбэритэй, дүй дүршэлтэй, тэрэ талаар эрдэм мэдэсэтэй байха ёһотой. Үшөө мүнгэн зөөреэр ядамаргүй, элбэг дэлбэг байхань шухала, юундэб гэхэдэ, шубуудые агнуурида хэрэглэхэ гээшэ ехэ гаршатай хэрэг. Нашан харсагаар агнуурида дашууралтай хүнүүд ехээр «үбшэлдэг», бэшэ ондоо юумээр һонирхохоёо болидог гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.
Дэлхэйн бүхы булангуудаар үдэдэгшье һаа, нашан харсаганууд үеын үедэ ехэ хоморой шубуудай тоодо ородог. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай һүүлээр тэдэнэй тоо улам ехээр хороһон ушартай. Тэрэнь бүхы гүрэнүүдэй таряалангуудаар ДДТ гэһэн пестицид хоро хэрэглэжэ эхилһэнһээ шалтагтай. 1970 онһоо ДДТ хоригдожо, экологиин талаар хэмжээнүүдэй абтаһанай ашаар ангууша шубуудай тоо аалихан дээшэлжэ эхилһэн. Россида Улаан Номдо оруулагдахаһаа гадна «Конвенция СИТЕС» гэһэн уласхоорондын эмхиин шиидхэбэреэр, ангууша шубуудые наймаалхань бүхы гүрэнүүдтэ хорюултай.
Автор: Баярма БАТОРОВА