Ниигэм 3 feb 2025 314

Чингис хаанай агнууриин шубуун

2016 ондо ЮНЕСКО-гэй шиидхэбэреэр нашан харсагаар (сокол) агнаха хэрэг эрхилхэ хэрэг хүн түрэлтэнэй соёлой уг залгамжын баялиг гээд соносхогдоһон. Чингис хаанай үеын сэрэгшэдые нюдэ сабшаха зуура абарха гэһэн убадистай Сүлдэ гэһэн һахюуһан дээрэ Юһэн Далха бурхадай, монгол үүлтэрэй банхар нохойн хажууда нашан харсагын дүрсэ һиилэгдэдэг байһан заншалтай.

"Сагаан яһатанай" наадан

Табан мянган жэлэй саада тээ Энэдхэгтэ нашан харсагаар агнуури хэгдэжэ эхилһэн юм. Ассириин, Пер­сиин болон тэрэ шадархи гүрэнүүдэй хаашуулай, Хитадай императорнуудай г.м. дэлхэйн бүхы шахуу булан­гуудай зонхилогшодой дуратай наа­дан байһан гээд түүхэһээ мэдэнэбди. Ёһото эрдэниин зүйлдэл сэгнэгдэдэг нашан харсага урдын сагһаа хаан түшэмэлнүүдэй шубуун гэжэ тоолог­додог, зурагламал дүрсэнь «сагаан яһатанай» һүлдэ тэмдэгүүдые, тугуу­дые шэмэглэдэг.

Мүн лэ Чингис хаанай обог ото­гой шүтөөнэй һүлдэ тэмдэгүүд сага­ан морин ба нашан харсага шубуун хоёр байһан түүхэтэй. Агууехэ хаан нашан харсагаар агнаха ехэ дура­тай, абьяастайгаар дашууран, өөрөө агнадаг байһан гэжэ эли. Агнууринь элдэб олон нюуса бүтээлнүүдтэй, тусхай ёһо журамуудтай холбоотой байһан юм. «Нашан харсагаар аг­нуури ба дайн дажар хоёр - эгэшэ дүүнэр», - гэжэ Чингис хаан хэлэдэг байһан.

Тэрэнэй ударидалга доро олон зуугаад ангууша шубуудай ба нохой­нуудай хабаатай ехэ агнууринуудай һүр жабхалантайгаар үнгэргэгдэдэг байһан тушаа домогууд түүрээдэг.

Дээдын заяанай агнуури

Агнууриин шубууд - бүргэд, на­шан харсага, харсага - ямаршье зон­хилогшо ба ударидагшын мэдэлдэ абтадаггүй, тусхай онсо, омог дорю­ун, эрхэ сүлөөтэй, дээгүүр элидэг та­бисууртай жэгүүртэн. Хүсэтэй засаг баригшадай хүсэл зориг һүлдэлһэн шубууд. Тэдэнэртэй хүсэл һаналаа нэгэдүүлжэ, нэгэ амитай бүлгэмөөр агнуури хэһэн бүһэтэйшүүлэй урма зоригынь бадардаг, зүрхэ сэдьхэ­лынь шубуудай ниидэдэг огторгойн уудамда дүүлин элидэг.

Манай элинсэгүүдэй шүтэдэгэй ёһоор, нашан харсагаар агнадаг хүнүүд шубуудай ба амитадай хэлэ ойлгодог болодог, байгаалитаяа нэ­гэдэжэ, тусгаар эрэлхэг зоригтой, ямаршье бэрхэшээлнүүдые дабаха аргатай боложо, сухаришагүй бүхэ һанал бодолоор бэхижэдэг. Ёhoто оршолоной гүн ухаанай дээдын гай­хамшагта мэдэрэлнүүд олгогдодог гээд шүтэгдэдэг. Шубуудаар агнуу­рида хабаадагшад амидаралай ба үхэлэй таһаршагүй бүхэ холбоотойе ойлгон мэдэржэ, дотор сэдьхэлээрээ эгсэ хубилдаг.

Нашан харсагаар агнуури - хүсэтэй хүнүүдэй наадан, урлалай дээжэ, хүнэй арга шадабариин хэшэг.

Чингис хаанай нашан харсага

Нэгэтэ Чингис хаан эбэр номону­удаа татаһан түшэмэлнүүдтэеэ хам­та агнуурида гараһан гэдэг. Өөрөө эгээл дуратай нашан харсагаяа абаад ябаһан түүхэтэй. Хаанай ай­хабтар шуран ба хёрхо шубуунтай ямаршье мэргэн буудааша сэрэгшэ тэнсэхэ аргагүй һэн ха. Тэрэ үдэр ангуушадай аза талаан буруутажа, тэдэнэр удаан шунахайралдажа гүйлдэһэнэй удаа ямаршье олзогүй һөөргөө бусаһан гэдэг. Ехээр урмаа хухарһан ба эсэһэн сусаһан Чин­гис хаан бусадһаа таһаржа, гансаа­ран замаа үргэлжэлүүлһэн байгаа. Харгыдаа ангаад, ундаа харяаха һанаатай хараашалхадань, ганса­шье гол горхон харагдабагүй. Тэрэ жэлынь бороо хурагүй, ехэ ган гасу­урай тогтоһон ушараар гансал гор­ходой хатаһан һабанууд дайралда­на. Ехээр ангаад ябаһан хаан урдань үндэр хабсагайн оройһоо уһанай һабиран урдажа байхые гэнтэ обёо­роод, аргагүйгөөр баярлаба ха. Тэрэ дары бишыхан мүнгэн аягаяа гарга­жа тодоод, дүүрэхыень нилээд уда­ан хүлеэһэн гэдэг. Одоошье уһаар халиһан аягаяа хаташаһан амандаа дүтэлүүлхэдэнь, хажуудань һууһан нашан харсагань гэнтэ далинуудаа һэбин сохёод, уһатай аягыень холо шэдэн хүмэрюулжэрхиһэн түүхэтэй. Чингис хаан аймшагтайгаар уурла­башье, ехээр өөгшөөдэг шубуугаа хэһээбэгүй. «Энэмни мүн лэ ангаад зобожо байна ха юм», - гэжэ бодоод, аягаяа дахяад уһанай һабираан доро табиба ха. Теэд тэрэнэйнь хахадса­ашье болоодүй байхада, харсагань дахин даляараа сохёод мухарюул­жархиба.

Дошхон хаанай тэсэбэринь һалажа, хэдышье ехээр өөгшөөдэг шубуунайнгаа аашаhaa галзуурһан ха. Гэнтэ түшэмэлнүүдэйнь нэгэн нюусаар адаглажа хараад, агууе­хэ хаанай нэгэ тулюур шубуунда баһуулһан тухай үгэ хүүр тараажа болохол! Тиигээд нэгэ гартаа аяга­яа уһанай урадхал доро тодожо ба­ряад, нүгөө гартаа һэлмэеэ баряад, хулгай нюдөөрөө нашан харсагаяа адаглажа һууба ха. Саашадаа аягын оёорто ехэхэн уһанай сугларжа, да­литай нүхэрэйнгөө дахин даляараа сохихо һэдэлгэ хэхэдэнь, Чингис хаан һэлмээрээ үбсүүень хаха сохи­жо алаһан түүхэтэй.

Энэ үедэ дээрэһээ уһан гоожохоёо болишоһон байгаа. Үсэд нэтэрүү зан­тай хаан хабсагайн оройдо абиржа гараад, булагай эхи бэдэржэ олохо­донь, зэбүүрхэмэ үзэгдэл харагдаһан гэдэг. Шалбааг болотороо хатаһан булагай тогтоһон уһан соо хорото могойн үхэһэн бэе хэбтэжэ байгаа ха. Тэрэ хоморой хорото могойн һэеын үлэгдэлтэй худхарһан уһа уубал, хаан амиды үлэхэгүй һэн.

Чингис хаан нашан харсагынгаа амигүй бэе тэбэреэд, гэртээ уруу дуруу бусажа, далитай нүхэрэйнгөө дүрсэ алтаар шудхуулжа бүтээлгэһэн түүхэтэй. Тиигээд нэгэ талынь дали дээрэ: «Хэтэ мүнхэдөө үнэн нүхэрни…», нүгөө таладань: «Галзу­угай хойшолон ехэ шаналалтай…» гэһэн удхатай үгэнүүдые һиилүүлһэн түүхэтэй.

Далитай ангуушан

Нашан харсага Антарктидаһаа бэшэ бусад бүхы түбинүүдээр үдэдэг шубуун юм. Дэлхэйн бүхы шубууд болон амитадһаа эгээл хурданиинь - 322 км/ч, али гэбэл 90 м/с түргэн ниидэдэг гэжэ элирүүлэгдэһэн. Дээгүүр огторгойдо элижэ, эдишэ болохоор амитаниие олоод, шуу­яса түргөөр сэхэ дээрэһээнь буу­жа, һабарнуудаараа тоншожо ала­даг. Хурса һабарнуудайнь хүсэнһөө нилээдгүй томохон амитадай амин таһардаг ха.

Нашан харсаганууд - ехэ ухаатай шубууд. Хүнэй һургаһан шубууд ямар нэгэ юумэндэ дураа гутабал, тэрээн тушаагаа заабол эзэндээ мэдүүлхэ арга олоод лэ байдаг. Эдеэ хоолһоо арсаха гү, али гэбэл захиралтанууды­ень яашье дүүргэхэеэ болёод, ёһото «бойкот» соносходог. Хооллуулдаг лэ хүниие эзэн гэжэ тоолоод, ганса тэ­рэнэйнгээ үгэ дууладаг ха. Бусад зо­ной хэдышье өөгшөөн эрхэлүүлхэдэ, эльбэн угааха, сэбэрлэхэдэ, ехэ­эр тоожо нүхэсэдэггүй, үгыеньшье дууладаггүй. Тиигээд ямар нэгэн гэмтэ ушараар эзэнэйнгээ хэһээбэл, тэрэнииень ехэ һайнаар ойлгоод, буруу ябадалаа бэшэ дабтадаггүй һайтай шубуун юм.

Нашан харсагаар агнуури - дээ­дын заяанай үршөөлтэй, юрэ бусын хүндэ үгтэдэггүй хэрэг гэжэ урдын сагһаа тоологдодог гуримтай. Ехэ буянтай хүнүүд энэ хэрэгтэ туй­лалтануудые харуулха аргатай ха. Тиимэһээ нашан харсагаар агнуури дашууран эрхилдэг зон бусадһаа ондоо тусхай абари зантай байдаг гэжэ ажаглагдаһан. Тиимэ хүнүүд ӗһото «шубуудай хэлэ» ойлгодог, үнэн зүрхэнһөө тэдээндэ дуратай байхаһаа гадуур ехэ тэсэбэритэй, дүй дүршэлтэй, тэрэ талаар эр­дэм мэдэсэтэй байха ёһотой. Үшөө мүнгэн зөөреэр ядамаргүй, элбэг дэлбэг байхань шухала, юундэб гэ­хэдэ, шубуудые агнуурида хэрэглэ­хэ гээшэ ехэ гаршатай хэрэг. Нашан харсагаар агнуурида дашууралтай хүнүүд ехээр «үбшэлдэг», бэшэ он­доо юумээр һонирхохоёо болидог гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

Дэлхэйн бүхы булангуудаар үдэдэгшье һаа, нашан харсаганууд үеын үедэ ехэ хоморой шубуудай тоодо ородог. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай һүүлээр тэдэнэй тоо улам ехээр хороһон ушартай. Тэрэнь бүхы гүрэнүүдэй таряалангуудаар ДДТ гэһэн пестицид хоро хэрэглэжэ эхилһэнһээ шалтагтай. 1970 онһоо ДДТ хоригдожо, экологиин талаар хэмжээнүүдэй абтаһанай ашаар ан­гууша шубуудай тоо аалихан дээшэл­жэ эхилһэн. Россида Улаан Номдо оруулагдахаһаа гадна «Конвенция СИТЕС» гэһэн уласхоорондын эмхи­ин шиидхэбэреэр, ангууша шубуу­дые наймаалхань бүхы гүрэнүүдтэ хорюултай.

Автор: Баярма БАТОРОВА