Ниигэм 5 feb 2025 343

Манай литэ

Замбуулинай мүнхэ эрьесын жама ёһоор модон хүхэ Луу жэлнай табаран үнгэржэ, хоёр хара мэнгэтэй модон хүхэгшэн Могой жэлнай мартын 1-дэ мүндэлжэ, Сагаалган ехэ найрнай ерэжэ, Сагаан һайхан һарамнай гарахань гэжэ хүн бүхэмнай хүлеэшэнхэй, түлэг дундаа бэлдэжэ байнабди.

© фото: Дарья Цыдыповагай гэрэл зураг

Манай литэ тухай

«Буряад үнэнэймнай» аха үетэн Лопсон Тапхаев, Цырендулма Дон­догой сурбалжалагшад, Буряадай арадай поэдүүд буряад-монгол зур­хайгаа ехэтэ шэнжэлдэг байгаа. 1994 оной тахяа жэлэй зурхай «XVII ЖА­РАНАЙ ХАРАГШАН ТАХЯА ЖЭЛЭЙ МОНГОЛ-БУРЯАД ЗУРХАЙН ҺАРА, НАРАНАЙ ЛИТЭ» гэжэ нэрэтэйгээр хэблэжэ гаргахадаа, Лопсон Дунзы­нович монгол зурхайшадтай үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хэрэглэжэ байһан литые мүнөөнэй буряадуудай ашаг­тайгаар хэрэглэхын тулада ехэтэ оролдоһон байна. Цырендулма Цы­реновна «Буряад үнэндөө» үдэр бүриин зурхай гаргажа байгаа.

Он жэлнүүдые тоолодог манай зүүн зүгэй, онсолбол, түбэд-монгол литые зарим зон буруугаар һарын литэ (лунный календарь) гэжэ ойлго­дог, нэрлэдэг, тиигэжэ бэшэдэгшье. Һарын литые мүнөө сагта лалын (му­сульман) шажантан лэ шажанайнгаа хэрэгээр хэрэглэдэг. Тиихэдэ баһал хитад литэтэй һамаржа болохогүй. Хитадай шара зурхай Ази түбииншье һаа, манайхида орходоо, ондоо юм. Тиимэһээ һара урид тэдэ Шэнэ жэлээ угтажа байна. Эртэ урдын Хи­тадта манай ээрын урдахи 2397 ондо 60 жэлэй литэ абтаһан түүхэтэй. Ха­рин хүннүүд манай ээрын урдахи 100 жэлһээ жэл, һара, үдэрнүүдые 12 жэлэй нэрэнүүдээр нэрлэһэн до­могтой. 55 жэлэй хойно эртэ урдын римлянүүд юлиан литэ, 1582 ондо григориан (28-31 хоногуудтай 12 һара, дүрбэдэхи жэлдээ 1 үдэр нэмэгдэхэ) литэ хэрэглэжэ эхилээ.

Манай литэ Һарын (бимба), Юпи­терэй (бархасбад), Сатурнын (сугар) мүнхэ эрьесэнүүдээр тааруулан тоо­логдодог юм.

Юпитер 12 жэл соо Нараяа той­роно. 12 жэлэй удха эндэһээ эхитэй. Жэлнүүд тогтомол гуримтай: хул­гана, үхэр, бар, туулай, луу (хүмүүн түрэлтэнэй уг изагуурые байгуулһан түүхэтэй үльгэр домогой нэгэл энэ амитан литэдэ оруулагдаһан), могой, морин, хонин, бишэн, тахяа, нохой, гахай. Зариман литын жэлнүүдые ородшолходоо, тад буруугаар «кры­са», «бык», «козёл», «петух» гэжэ бай­жа, элдэб үнгөөр бэшэдэг.

Баһал 12 һаранууд болон үдэрнүүд эдэл нэрэнүүдээр тоологдодог: Хул­гана-эзэлэгшэ, үхэр-арилгагша, бар- дүүрэгшэ, туулай-түбшэдхэгшэ, луу- тогтоогшо, могой-сахигша, морин- эбдэгшэ, хонин-түшэгшэ, бишэн- бүтээгшэ, тахяа-хуряагша, нохой-нэ­эгшэ, гахай-хаагша.

Долоон хоногууд – гарагууд ямар планетын-гарагайхиб гэжэ баһал өөр өөрын нэрэтэй: гарагай нэгэн - воскресени - Нима (түбэдөөр )- На­ран, галда һуудалтай; гарагай хоёр – понедельник - Дабаа - Һара, уһанда һуудалтай; гарагай гурбан – вторник - Мигмар - Марс, галда һуудалтай; гарагай дүрбэн – среда - Меркури, уһанда һуудалтай; гарагай табан – четверг - Пүрбэ-Юпитер, модондо ба хиидэ һуудалтай; гарагай зурга­ан – пятница - Баваасан - Венера, түмэртэ һуудалтай; гарагай долоон – Бимба-Сатурн, шоройдо һуудалтай. Иимэһээ долоон хоногнай григори­ан литэтэй адли гэбэшье, Нимаһаа эхилдэг, тиимэһээ гарагай нэгэн гээд эхилнэбди.

Сатурн (Бимба) гэжэ эгээл ехэ га­раг 30 жэл соо Нараяа тойроно. Энэ гарагай хоёр дахин тойроходо, Юпи­тер таба дахин тойрожо үрдинэ. Энээ- ниинь табан махабадаар тэмдэглэг­дэнэ: гал, шорой, түмэр, уһан, модон. Эдэмнай бултадаа өөһэдын үнгэтэй: гал улаан, шорой шара, түмэр сага­ан, уһан хара, модон хүхэ. Тиихэдэ жэлнүүдые эмэ гэжэ тэмдэглэхэдээ –гшан (аялганай һубарилаар) суф­фикс нэмэгдэнэ: гал улаагшан, шо­рой шарагшан, түмэр сагаагшан, уһан харагшан, модон хүхэгшэн. Ха­рин энээниие ойлгонгүй, үхэр малай үнгэ зүһэ тэмдэглэһэндэл, «красно­ватая», «желтоватая» гэжэ байжа тон буруугаар ородто оршуулжархиһан байдаг.

Иигэжэ нэгэ Рабжуун гүйсэнэ.

Һарын үдэрнүүдые (29 үдэр 12 саг 44 мин.) Наранайхитай (нэгэ жэлдэ 8-9 хоногой илгаае) тэнсүүлхын тула­да зурхайда үдэрнүүдые дабхасуул­даг болон таһалдуулдаг. Тиихэдэ гур­бадахи жэлдээ үлүү һара нэмэгдэнэ. Мүнөө үбэлэй адаг үлүү һара ябажа байна.

Анхарха зүйлнүүд

Арбан хоёр жэл эрэ, эмэ гэжэ тэг­шээр хубаардаг. Эрэ жэлнүүд: хулга­на, бар, луу, морин, бишэн, нохой; эмэ жэлнүүд: үхэр, туулай, могой, хонин, тахяа, гахай. Эдэ табан махабадай эрьелдэхэдэ, 60 жэл – нэгэ Рабжуун гүйсэнэ. Мүнөөмнай 17-дохи Рабжу­ун ябажа байна. 2047 оной улаагшан Туулай жэлдэ шэнэ 18-дахи Рабжуун эхилхэ. Харин хитад литээр 2044 оной Хулгана жэлһээ шэнэ Рабжуун эхилхэ. Жэлнүүд баһа зөөлэн, хатуу гэжэ ил­гардаг. Хулгана, үхэр, туулай, могой, хонин, бишэн, тахяа гэжэ долоон жэл зөөлэндэ тоологдодог. Бар, луу, мо­рин, нохой, гахай-эдэ табамнай хатуу жэлнүүд гээшэ. Мүн баһа таараха эбе­эл жэлнүүд гурба гурбаараа тааража байдаг: бар - морин - нохой; хулгана - бишэн - луу; үхэр - могой-тахяа; гахай - хонин - туулай. Тиихэдэ таарахагүй, хабирасалдаха жэлнүүд: тахяа-туулай (тахяа тоншожо бараха); луу-нохой (лу­угай зулзагые нохой бариха) хулгана- үхэр (эдилсэхэ); бар-бишэн (хёморол­дохо); үхэр-хонин (тэжээл хомордохо); нохой-гахай (хёморолдохо); морин- тахяа (мориной тагалсагые тахяа тон­шохо); хонин-бишэн (хониной тол­гойе бишэн сохихо); туулай-хулгана (хахасаха); үхэр-бар (хүсэеэ үзэлсэхэ); луу-могой (бэе бэеэ орёохо). туһада харша жэлнүүд: бар-бишэн; могой- гахай; хулгана-морин; туулай-гахай; луу-нохой. нюусада харша жэлнүүд: хулгана-туулай; үхэр-бар; луу-могой; хонин-нохой; морин-бишэн; хонин- бишэн. Эдэ бүгэдэниие ехэ үйлэ хэ­рэг бүтээхэдээ, урдандаа агнууридаа гарахадаа, эжэл жэлтэйшүүлтэеэ яба­хаяа оролдодог бэлэй, үшөө «ганзага ниилэхэ» гэдэг; илангаяа гэр бүлэ бо­лоходоо, анхархада туһатай байха.

Бурхандаа мүргөөд, өөртөө найдаад…

1929, 1941, 1953, 1965, 1977, 1989, 2001, 2013 онуудта түрэһэн хүнүүдэй жэ­лынь гарахань. Тэдэ зон хии мориёо хиидхэжэ, бэеэ гамнажа, һанаагаа сэхэлжэ ябаха ёһотой болоно. 1953 болон 1989 онуудай хүнүүд бүри ехэ болгоомжотой байха болоно. Эдэ зо­ной жэлынь гаража, мэнгэнь голло­хонь ха юм. 1926, 1935, 1944, 1953, 1962, 1971, 1989, 1998, 2007, 2016 онуудай хүнүүд мэнгэеэ (2 хара) голлохо. Тэдэ хүнүүдэй ажал арьбандаа хандасань муудаха, нүхэдөөрөө ойлголсохогүй, гэр бүлэдөө хэрүүлтэй гэхэ мэтэ хүндэхэн ушарнууд дайралдажа бо­лохо. Тиимэһээ ехэл һэргэг, хүн зон­той ниилэсэтэй, сэдьхэл һанаан тэ­нюун ябахал даа. Тиигэбэшье хэн-ян гэлтэгүй бултадаал һайн һанаагаар һайниие үйлэдэжэ, мууе саража ябая. Ходорон үнгэржэ байһан мо­дон хүхэ Луу жэлээ һайн һайханаар үдэшэжэ, шэнэ найдал түрүүлһээр, хүхэгшэн Могой жэлээ угтаял даа.

Сагаалганай хуралнууд

Февралиин 26-да бүхы дасанууд­та Арбан Хангалай бүхы һахюуһадта зорюулагдаһан хуралнууд хурагдаха: хандаһан зоной хэрэгүүд урагшатай байха, шиидхэгдээгүй асуудалну­уд шиидхэгдэхэ. 27-до Дүгжүүбэ ху­рагдажа, Сор залагдаха. Энэ жэлдэ сугларһан муу муухай, үйлэдэһэн нүгэл хилэнсэ арилгагдажа, шэнэ жэлдэ сэбэр бодолтойгоор орохоёо, сагаа алхахаяа бэлэн болонобди. 28- да - Мандал Шива хурагдаха, орой­доо Балдан Һама эхилээд, һүниие дүүрэн уншагдаха. Энэл үдэшэмнай Бүтүү үдэшэ болохо. Энэ үдэрэй ерэ­тэр, айл бүхэн газаа досоогуураа ар­шажа, арилгажа, муу һайнаа хаяжа, галдажа, бурхан тахилаа дэлгэнэ. Бүтүү үдэшэ ехэ хоол бэлдэгдэнэ. Ти­ихэдээ сагаан эдеэн ехээрээ байха ёһотой. Лама багшанарнай мяханай зүйл эдихые дэмжэдэггүй, гэбэшье хэр угһаа буряад-монголшууд бүтүү үдэшэ бүтүү сэмгэ шанажа, тэрэнэй утаашань хахалаад (хухалаад бэшэ, тэрэмнай ехэ сээртэй), сэмгыень ху­баажа эдидэг заншалтай. Бүтүү буу­зашье һайн юм ааб даа. Тиигээд баһа һээр шаахал даа.

Мартын 1-эй үглөөгүүр Шэнэ жэ­лээ угталгын Сиидэр Һамын хурал эхилхэ. Энэ ехэ хуралые «Россия-24», «Буряад ТВ» субагуудаар, Буряадай радиогоор сэхэ дамжуулдаг болон­хой. Энэл үдэрһөө Сагаан һарын Монлам Ченмо хуралнууд эхилжэ, 15 үдэртэ үргэлжэлхэ. Эдэл үдэрнүүдтэ Шэнэ жэлэйнгээ заһалнуудые бүтээлгэхэ, жасаагаа хуруулха хэрэг­тэй. Тиихэдээ хүн бүхэнэйнгөө (нарай багануудайнгаашье) хии моринуу­дые хиидхүүлхэ шухала. Жэлэй эгээл һайн үдэр гэжэ шэнын 2-ой үдэр тоо­логдоно. Теэд ямар нэгэ шалтагаана­ар энэ үдэр хиидхэжэ шадаагүй һаа, эдэл хуралнуудай үдэрнүүдтэ боло­хол даа.

Эдэ бүхы үйлэ хэрэгүүд хуушан жэлэй муу үлэгдэлнүүд Шэнэ жэлдэ бү дахаһай, буян хэшэг дэлгэрһэй гэжэ булта бүгэдөөрөө тоо бүрин, толгой мэндэ ажаһуухаяа, бүхы хаал­та, бэрхэшээлнүүдые зайсуулхын ту­лада хэгдэдэг гээшэ. Теэд бурхандаа мүргөөб гээд, «өөдөө хараад, гэдэһээ эльбэжэ хэбтэхэ» бэшэ юм ааб даа. «Хэбтэһэн хүн хээли алдаха, ябаһан хүн яһа зууха» гэдэг ха юм – хүн бүхэн өөртөөл, өөрынгөө шадалда найда­ха!

Бэе бэеэ хүлисэе!

Гомдолоо бэедээ нюужа ябахаһаа хүндэ юумэ байхагүй. Бага наһандаа гомдобол, үхибүүн һанаанда дараг­даха, үбшэ зоболондошье баригдаха, зугаа хүүрээ хуряаха, муу һанаатай болохо. Эдир наһандаа гомдо­бол, өөрынгөө бэедэ гар хүрэхэ. Ехэшүүлшье гомдоходоо, намайе, ми­нии шадалые сэгнэбэгүй гэжэ юушье хэжэрхихээр бэлэн болоно. Ажалдаа, ноёндоо гү, али хамта хүдэлһэн зон­доо муулабал, хоб-жэбтэ дайруулха, уур сухал болохо, ажабайдалдаа гом­дохо. Иигэжэ бэеэ зобоохогүйн тула, хэнэйшье гомдохообол, хүлисэжэ шадаха ёһотойбди.

Манай XXIV Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев иигэжэ айладхана: «Эрэ хүн - эрдэни, сэрэгшэ, хамгаа­лагша. Эрэ хүн хэзээдэшье гомдожо ябахагүй юм. Элинсэгэй гэгээн ду­расхаал дээрэ үргэһэн эрэ хүн хэндэ­шье муу һанажа ябахагүй.

Эхэнэр хүн – гуламтын эзэн. Гу­ламтаяа һахижа, хаража байһан хүн хэндэшье муу һанахагүй. Арад зо­ноймнай һүнэһэ һүлдэ болохо эхэ­нэр хүн бултаниие хүлисэхэ дэлгэр сэдьхэлтэй байха.

Гомдолоо мартагты. Энеэбхи­лэгты. Тиигэбэлтнай ажабайдал урдаһаатнай энеэбхилэн угтаха. Му­угаа даража, һайнаа үргэжэ, ехээрхэ­хэеэ болижо, уур саараа дарая – энэл даа манай жаргал!».

Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ

Фото: Дарья Цыдыповагай гэрэл зураг