
Манай литэ тухай
«Буряад үнэнэймнай» аха үетэн Лопсон Тапхаев, Цырендулма Дондогой сурбалжалагшад, Буряадай арадай поэдүүд буряад-монгол зурхайгаа ехэтэ шэнжэлдэг байгаа. 1994 оной тахяа жэлэй зурхай «XVII ЖАРАНАЙ ХАРАГШАН ТАХЯА ЖЭЛЭЙ МОНГОЛ-БУРЯАД ЗУРХАЙН ҺАРА, НАРАНАЙ ЛИТЭ» гэжэ нэрэтэйгээр хэблэжэ гаргахадаа, Лопсон Дунзынович монгол зурхайшадтай үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хэрэглэжэ байһан литые мүнөөнэй буряадуудай ашагтайгаар хэрэглэхын тулада ехэтэ оролдоһон байна. Цырендулма Цыреновна «Буряад үнэндөө» үдэр бүриин зурхай гаргажа байгаа.
Он жэлнүүдые тоолодог манай зүүн зүгэй, онсолбол, түбэд-монгол литые зарим зон буруугаар һарын литэ (лунный календарь) гэжэ ойлгодог, нэрлэдэг, тиигэжэ бэшэдэгшье. Һарын литые мүнөө сагта лалын (мусульман) шажантан лэ шажанайнгаа хэрэгээр хэрэглэдэг. Тиихэдэ баһал хитад литэтэй һамаржа болохогүй. Хитадай шара зурхай Ази түбииншье һаа, манайхида орходоо, ондоо юм. Тиимэһээ һара урид тэдэ Шэнэ жэлээ угтажа байна. Эртэ урдын Хитадта манай ээрын урдахи 2397 ондо 60 жэлэй литэ абтаһан түүхэтэй. Харин хүннүүд манай ээрын урдахи 100 жэлһээ жэл, һара, үдэрнүүдые 12 жэлэй нэрэнүүдээр нэрлэһэн домогтой. 55 жэлэй хойно эртэ урдын римлянүүд юлиан литэ, 1582 ондо григориан (28-31 хоногуудтай 12 һара, дүрбэдэхи жэлдээ 1 үдэр нэмэгдэхэ) литэ хэрэглэжэ эхилээ.
Манай литэ Һарын (бимба), Юпитерэй (бархасбад), Сатурнын (сугар) мүнхэ эрьесэнүүдээр тааруулан тоологдодог юм.
Юпитер 12 жэл соо Нараяа тойроно. 12 жэлэй удха эндэһээ эхитэй. Жэлнүүд тогтомол гуримтай: хулгана, үхэр, бар, туулай, луу (хүмүүн түрэлтэнэй уг изагуурые байгуулһан түүхэтэй үльгэр домогой нэгэл энэ амитан литэдэ оруулагдаһан), могой, морин, хонин, бишэн, тахяа, нохой, гахай. Зариман литын жэлнүүдые ородшолходоо, тад буруугаар «крыса», «бык», «козёл», «петух» гэжэ байжа, элдэб үнгөөр бэшэдэг.
Баһал 12 һаранууд болон үдэрнүүд эдэл нэрэнүүдээр тоологдодог: Хулгана-эзэлэгшэ, үхэр-арилгагша, бар- дүүрэгшэ, туулай-түбшэдхэгшэ, луу- тогтоогшо, могой-сахигша, морин- эбдэгшэ, хонин-түшэгшэ, бишэн- бүтээгшэ, тахяа-хуряагша, нохой-нээгшэ, гахай-хаагша.
Долоон хоногууд – гарагууд ямар планетын-гарагайхиб гэжэ баһал өөр өөрын нэрэтэй: гарагай нэгэн - воскресени - Нима (түбэдөөр )- Наран, галда һуудалтай; гарагай хоёр – понедельник - Дабаа - Һара, уһанда һуудалтай; гарагай гурбан – вторник - Мигмар - Марс, галда һуудалтай; гарагай дүрбэн – среда - Меркури, уһанда һуудалтай; гарагай табан – четверг - Пүрбэ-Юпитер, модондо ба хиидэ һуудалтай; гарагай зургаан – пятница - Баваасан - Венера, түмэртэ һуудалтай; гарагай долоон – Бимба-Сатурн, шоройдо һуудалтай. Иимэһээ долоон хоногнай григориан литэтэй адли гэбэшье, Нимаһаа эхилдэг, тиимэһээ гарагай нэгэн гээд эхилнэбди.
Сатурн (Бимба) гэжэ эгээл ехэ гараг 30 жэл соо Нараяа тойроно. Энэ гарагай хоёр дахин тойроходо, Юпитер таба дахин тойрожо үрдинэ. Энээ- ниинь табан махабадаар тэмдэглэгдэнэ: гал, шорой, түмэр, уһан, модон. Эдэмнай бултадаа өөһэдын үнгэтэй: гал улаан, шорой шара, түмэр сагаан, уһан хара, модон хүхэ. Тиихэдэ жэлнүүдые эмэ гэжэ тэмдэглэхэдээ –гшан (аялганай һубарилаар) суффикс нэмэгдэнэ: гал улаагшан, шорой шарагшан, түмэр сагаагшан, уһан харагшан, модон хүхэгшэн. Харин энээниие ойлгонгүй, үхэр малай үнгэ зүһэ тэмдэглэһэндэл, «красноватая», «желтоватая» гэжэ байжа тон буруугаар ородто оршуулжархиһан байдаг.
Иигэжэ нэгэ Рабжуун гүйсэнэ.
Һарын үдэрнүүдые (29 үдэр 12 саг 44 мин.) Наранайхитай (нэгэ жэлдэ 8-9 хоногой илгаае) тэнсүүлхын тулада зурхайда үдэрнүүдые дабхасуулдаг болон таһалдуулдаг. Тиихэдэ гурбадахи жэлдээ үлүү һара нэмэгдэнэ. Мүнөө үбэлэй адаг үлүү һара ябажа байна.
Анхарха зүйлнүүд
Арбан хоёр жэл эрэ, эмэ гэжэ тэгшээр хубаардаг. Эрэ жэлнүүд: хулгана, бар, луу, морин, бишэн, нохой; эмэ жэлнүүд: үхэр, туулай, могой, хонин, тахяа, гахай. Эдэ табан махабадай эрьелдэхэдэ, 60 жэл – нэгэ Рабжуун гүйсэнэ. Мүнөөмнай 17-дохи Рабжуун ябажа байна. 2047 оной улаагшан Туулай жэлдэ шэнэ 18-дахи Рабжуун эхилхэ. Харин хитад литээр 2044 оной Хулгана жэлһээ шэнэ Рабжуун эхилхэ. Жэлнүүд баһа зөөлэн, хатуу гэжэ илгардаг. Хулгана, үхэр, туулай, могой, хонин, бишэн, тахяа гэжэ долоон жэл зөөлэндэ тоологдодог. Бар, луу, морин, нохой, гахай-эдэ табамнай хатуу жэлнүүд гээшэ. Мүн баһа таараха эбеэл жэлнүүд гурба гурбаараа тааража байдаг: бар - морин - нохой; хулгана - бишэн - луу; үхэр - могой-тахяа; гахай - хонин - туулай. Тиихэдэ таарахагүй, хабирасалдаха жэлнүүд: тахяа-туулай (тахяа тоншожо бараха); луу-нохой (луугай зулзагые нохой бариха) хулгана- үхэр (эдилсэхэ); бар-бишэн (хёморолдохо); үхэр-хонин (тэжээл хомордохо); нохой-гахай (хёморолдохо); морин- тахяа (мориной тагалсагые тахяа тоншохо); хонин-бишэн (хониной толгойе бишэн сохихо); туулай-хулгана (хахасаха); үхэр-бар (хүсэеэ үзэлсэхэ); луу-могой (бэе бэеэ орёохо). туһада харша жэлнүүд: бар-бишэн; могой- гахай; хулгана-морин; туулай-гахай; луу-нохой. нюусада харша жэлнүүд: хулгана-туулай; үхэр-бар; луу-могой; хонин-нохой; морин-бишэн; хонин- бишэн. Эдэ бүгэдэниие ехэ үйлэ хэрэг бүтээхэдээ, урдандаа агнууридаа гарахадаа, эжэл жэлтэйшүүлтэеэ ябахаяа оролдодог бэлэй, үшөө «ганзага ниилэхэ» гэдэг; илангаяа гэр бүлэ болоходоо, анхархада туһатай байха.
Бурхандаа мүргөөд, өөртөө найдаад…
1929, 1941, 1953, 1965, 1977, 1989, 2001, 2013 онуудта түрэһэн хүнүүдэй жэлынь гарахань. Тэдэ зон хии мориёо хиидхэжэ, бэеэ гамнажа, һанаагаа сэхэлжэ ябаха ёһотой болоно. 1953 болон 1989 онуудай хүнүүд бүри ехэ болгоомжотой байха болоно. Эдэ зоной жэлынь гаража, мэнгэнь голлохонь ха юм. 1926, 1935, 1944, 1953, 1962, 1971, 1989, 1998, 2007, 2016 онуудай хүнүүд мэнгэеэ (2 хара) голлохо. Тэдэ хүнүүдэй ажал арьбандаа хандасань муудаха, нүхэдөөрөө ойлголсохогүй, гэр бүлэдөө хэрүүлтэй гэхэ мэтэ хүндэхэн ушарнууд дайралдажа болохо. Тиимэһээ ехэл һэргэг, хүн зонтой ниилэсэтэй, сэдьхэл һанаан тэнюун ябахал даа. Тиигэбэшье хэн-ян гэлтэгүй бултадаал һайн һанаагаар һайниие үйлэдэжэ, мууе саража ябая. Ходорон үнгэржэ байһан модон хүхэ Луу жэлээ һайн һайханаар үдэшэжэ, шэнэ найдал түрүүлһээр, хүхэгшэн Могой жэлээ угтаял даа.
Сагаалганай хуралнууд
Февралиин 26-да бүхы дасануудта Арбан Хангалай бүхы һахюуһадта зорюулагдаһан хуралнууд хурагдаха: хандаһан зоной хэрэгүүд урагшатай байха, шиидхэгдээгүй асуудалнууд шиидхэгдэхэ. 27-до Дүгжүүбэ хурагдажа, Сор залагдаха. Энэ жэлдэ сугларһан муу муухай, үйлэдэһэн нүгэл хилэнсэ арилгагдажа, шэнэ жэлдэ сэбэр бодолтойгоор орохоёо, сагаа алхахаяа бэлэн болонобди. 28- да - Мандал Шива хурагдаха, оройдоо Балдан Һама эхилээд, һүниие дүүрэн уншагдаха. Энэл үдэшэмнай Бүтүү үдэшэ болохо. Энэ үдэрэй ерэтэр, айл бүхэн газаа досоогуураа аршажа, арилгажа, муу һайнаа хаяжа, галдажа, бурхан тахилаа дэлгэнэ. Бүтүү үдэшэ ехэ хоол бэлдэгдэнэ. Тиихэдээ сагаан эдеэн ехээрээ байха ёһотой. Лама багшанарнай мяханай зүйл эдихые дэмжэдэггүй, гэбэшье хэр угһаа буряад-монголшууд бүтүү үдэшэ бүтүү сэмгэ шанажа, тэрэнэй утаашань хахалаад (хухалаад бэшэ, тэрэмнай ехэ сээртэй), сэмгыень хубаажа эдидэг заншалтай. Бүтүү буузашье һайн юм ааб даа. Тиигээд баһа һээр шаахал даа.
Мартын 1-эй үглөөгүүр Шэнэ жэлээ угталгын Сиидэр Һамын хурал эхилхэ. Энэ ехэ хуралые «Россия-24», «Буряад ТВ» субагуудаар, Буряадай радиогоор сэхэ дамжуулдаг болонхой. Энэл үдэрһөө Сагаан һарын Монлам Ченмо хуралнууд эхилжэ, 15 үдэртэ үргэлжэлхэ. Эдэл үдэрнүүдтэ Шэнэ жэлэйнгээ заһалнуудые бүтээлгэхэ, жасаагаа хуруулха хэрэгтэй. Тиихэдээ хүн бүхэнэйнгөө (нарай багануудайнгаашье) хии моринуудые хиидхүүлхэ шухала. Жэлэй эгээл һайн үдэр гэжэ шэнын 2-ой үдэр тоологдоно. Теэд ямар нэгэ шалтагаанаар энэ үдэр хиидхэжэ шадаагүй һаа, эдэл хуралнуудай үдэрнүүдтэ болохол даа.
Эдэ бүхы үйлэ хэрэгүүд хуушан жэлэй муу үлэгдэлнүүд Шэнэ жэлдэ бү дахаһай, буян хэшэг дэлгэрһэй гэжэ булта бүгэдөөрөө тоо бүрин, толгой мэндэ ажаһуухаяа, бүхы хаалта, бэрхэшээлнүүдые зайсуулхын тулада хэгдэдэг гээшэ. Теэд бурхандаа мүргөөб гээд, «өөдөө хараад, гэдэһээ эльбэжэ хэбтэхэ» бэшэ юм ааб даа. «Хэбтэһэн хүн хээли алдаха, ябаһан хүн яһа зууха» гэдэг ха юм – хүн бүхэн өөртөөл, өөрынгөө шадалда найдаха!
Бэе бэеэ хүлисэе!
Гомдолоо бэедээ нюужа ябахаһаа хүндэ юумэ байхагүй. Бага наһандаа гомдобол, үхибүүн һанаанда дарагдаха, үбшэ зоболондошье баригдаха, зугаа хүүрээ хуряаха, муу һанаатай болохо. Эдир наһандаа гомдобол, өөрынгөө бэедэ гар хүрэхэ. Ехэшүүлшье гомдоходоо, намайе, минии шадалые сэгнэбэгүй гэжэ юушье хэжэрхихээр бэлэн болоно. Ажалдаа, ноёндоо гү, али хамта хүдэлһэн зондоо муулабал, хоб-жэбтэ дайруулха, уур сухал болохо, ажабайдалдаа гомдохо. Иигэжэ бэеэ зобоохогүйн тула, хэнэйшье гомдохообол, хүлисэжэ шадаха ёһотойбди.
Манай XXIV Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев иигэжэ айладхана: «Эрэ хүн - эрдэни, сэрэгшэ, хамгаалагша. Эрэ хүн хэзээдэшье гомдожо ябахагүй юм. Элинсэгэй гэгээн дурасхаал дээрэ үргэһэн эрэ хүн хэндэшье муу һанажа ябахагүй.
Эхэнэр хүн – гуламтын эзэн. Гуламтаяа һахижа, хаража байһан хүн хэндэшье муу һанахагүй. Арад зоноймнай һүнэһэ һүлдэ болохо эхэнэр хүн бултаниие хүлисэхэ дэлгэр сэдьхэлтэй байха.
Гомдолоо мартагты. Энеэбхилэгты. Тиигэбэлтнай ажабайдал урдаһаатнай энеэбхилэн угтаха. Муугаа даража, һайнаа үргэжэ, ехээрхэхэеэ болижо, уур саараа дарая – энэл даа манай жаргал!».
Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ
Фото: Дарья Цыдыповагай гэрэл зураг