«Эрмэлзэл дүүрэн хүдэлнэбди»

- Бүгэдэ Буряадай үндэһэн со­ёлой эблэлэй юрэнхылэгшын тушаалда жэл соо хүдэлбэт. Энэ ху­гасаада ямар юумэ хэжэ үрдеэ гээ­шэбта?

- Нюдөө сабшаха зуура жэл үнгэршэбэл даа. Гэбэшье энэ хугасаа соо тодорхой үрэ дүнгүүд туйлагдаа. Нэн түрүүн, ВАРК-ынгаа гүйсэдхэхы хорооной бүридэлдэ урагшаа һанаатай, дүршэлтэй, мүн эгээ шу­халань буряад арадайнгаа ерээдүйн түлөө һанаата болодог хүнүүдые суглуулжа шадаабди. Эгээл тэдэ­нэй ашаар хэрэгүүдээ бүтээнэбди. Манай бэелүүлһэн түрүүшын түсэл «ҮЗЭсХЭЛЭНтэ БУРЯАД» гэһэн теле­шоу болоно. Тэрэниие Буряад ТВ-тэй хамта үнгэргөөбди. Энэ хадаа түрэлхи хэлэеэ үзэхэ хүсэлтэй хүнүүдтэ зорюулагдаһан реалити-шоу түхэлэй дамжуулга юм. Тэрээндэ хабаадаг­шад хоёр һара соо буряад хэлэндэ һураха ёһотой байгаа. Теэд буряа­даараа тиимэ бэрхээр хөөрэлдэдэг болошоогүйшье һаа, яһала энэ-тэрэ юумэ хэлэхэ аргатай болоһониинь лэ сэнтэй гэжэ һанагдана. Энэ түсэлдэ хабаадаһаниинь тэдэнэй түрэлхи хэлэ соёлоо улам гүнзэгыгөөр үзэхэ, шудалха хэрэгтэнь түлхисэ болобо ха юм. Манай үүсхэһэн хоёрдохи томо хэмжээ ябуулга гэхэдэ, холын хараата түсэб тодорхойлон зохёохо зо­рилготой уулзалга болоно. Тэрээндэ соёл болбосоролой, тамирай эмхи зургаануудай, бизнес-байгуулгануу дай түлөөлэгшэд хабаадажа, арад зоной буряадаараа хөөрэлдэхэ эрхэ нүхэсэлнүүдые яажа байгуулхаб, тэ­рээндэ бидэ ямар үүргэ дүүргэхэ ёһотойбибди гэжэ зүбшэн хэлсэһэн байна. 300 гаран хүн сугларжа, 40- өөд дурадхал оруулаа.

- Эгээл тэдэ дурадхалнуудынь һаяын болзорто ВАРК-ын эрхилхэ ажал ябуулгын гол шэглэлые тодор­хойлжо үгөө ёһотой. Тиимэ гү?

- Тиимэ. Энэ уулзалгын үедэ ороһон дурадхалнууд бултадаал бу­ряад арадай үндэһэн соёл, хэлэ, ёһо заншал хүгжөөхэ, дэлгэрүүлхэ гэһэн гол зорилгодомнай тааруу байгаа. Жэшээлхэдэ, имагтал буряад хэлэ­эр болбосоролой бүхы ажал ябуулга эрхилдэг үндэһэтэнэй һургуули бай­гуулха хэрэгтэй гэһэн һанамжа хэ­лэгдээ. Мүн тиихэдэ уласайнгаа бүхы хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэ­нэй бүрин түгэс оршон бүридүүлһэн бүлгэмүүдые нээхэ, мүн арадайнгаа уран һайханай нөөсэ баялиг сахим түхэлдэ оруулха үүргэтэй тусгаар эмхи бии болгохо гэхэ мэтын зүйтэй дурадхалнууд ороол даа. Тиигэжэ мүнөө үедэ ямар асуудалнуудта ан­харалаа хандуулха хэрэгтэйб гэжэ энэ уулзалгын дүнгөөр мэдэжэ абаа- бди. Гэхэтэй хамта ВАРК гээшэ ямар үүргэ дүүргэхэ ёһотой эмхи юм бэ гэжэ ойлгохонь шухала. Гол үүргэнь хадаа холбоо байгуулга, нэгэдүүлгэ болоно. Энэ талаар бидэ Буряад Уласай, Үбэр Байгалай хизаарай ба Эрхүү можын хоорондо гурбан талын хэлсээ зохёожо байнабди, тэрэмнай энэ жэлдэ баталагдаха ёһотой. Бу­ряадайнгаа Толгойлогшо Алексей Цыденовтэй ашаг үрэтэй харилсаа тогтоонхойбди. Тэрэнэй дэмжэлгээр манай гүйсэдхэхы хороон ажалаа ябуулна, Каландаришвили, 23 гэһэн хаягаар оршодог Хэблэлэй гэр соо байратай болообди.

- Үнгэрэгшэ жэл соо Танда эгээ бүхөөр ямар юумэн хадуугдаа гээ­шэб?

- «Алтарганал» юм ааб даа. Мон­голой Булган аймагта хэдэн мянган аха дүүнэрнай суглараа. Эгээл тэндэ түрэл арадайнгаа түлөө, баян түүхынь ба ялас гэмэ амжалта туйлалтануу­дайнь түлөө барагдашагүй ехэ бахар­хал ээлжээтэ удаа мэдэрээб. Үгэдэ гэжэ нэмэхэдэ, бидэнэр Орос Ула­сайнгаа ба гадаадашье гүрэнүүдэй 100-гаад түлөөлэгшэдые дали дороо абажа дахуулаад, «Алтаргана» нааданда абаашаабди. Бүхыдөө түрэл нютагһаа холуур түбхинэһэн буряа­дуудтаяа яһала нягта харилсаатайга­ар ажал ябуулдагбди. Юуб гэхэдэ, Бу­ряад оронһоо гадуур амидардаг аха дүүнэрээ дэмжэхэ гээшэ манай ажал ябуулгын түрүү шэглэлнүүдэй нэгэн юм. Хаанашье байгаа һаа, гол түлэб, адлил асуудалнуудые шиидхэхэ баа­тай болонобди. Нёдондо би Байгал шадарай буряадуудай V хуралдаан­да хабаадааб, тэрээн дээрэ хэлэ со­ёлоо сахин хүгжөөхэ, залуушуулдаа дамжуулха гээд лэ, үнөөхил асуудал­нууд хэлсэгдээ. Монголойнгоо бу­ряадуудтай нягта харилсаатайбди. Жэшээлхэдэ, «Алтаргана» нааданай дүнгөөр Буряад соёлой ба ёһо зан­шалай жаса дүхэриг шэрээ эмхидхээ һэн. Тэрээндэ ВАРК-ын гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшэ Ринчима Ро­манова хабаадажа, 2026 ондо Буряад орондо болохо «Алтарганын» талаар һанамжа дурадхалнуудые шагнажа ерээ.

- «Алтаргана» наадан бүхы дэлхэйн буряадуудта ямар үүргэ нүлөөтэй бэ, юун гэжэ һананабта?

- «Алтаргана» наадамнай аса­ри ехэ үүргэтэй гэжэ бодоноб. Энэл асуудалаар бидэндэ Монгол оро­ной мэдээжэ блогер Агнуш хандаа һэн. Манай иишээ ерэжэ, албан ту­шаалтанай хабаадалгатай хэдэн ре­портаж бэлдэжэ ошоо һэн. Харин мүнөө үедэ буряад арад гэхэдэ, эгээ түрүүн «Алтаргана» гэжэл ухаанда ородог болошоод байна ха юм даа. Энэ хадаа буряад арадыемнай дэл­хэйдэ танюулдаг гол тэмдэг болон­хой. Үндэр зорилгонуудтай, үргэн дэлисэтэй энэ наадые нүгөө жэлдэ Буряад оромнай угтахань. Һаяхана эмхидхэлэй хорооной зүблөөн бо­лоо. «Алтарганаяа» хаана үнгэргэхэб гэжэ тэрээн дээрэ хэлсээбди. Түбэй стадион дээрэ гү, али Соведүүдэй талмай дээрэ гү? Теэд эдэмнай хо­тын оршондо, мүн шухала хэрэгтэй оньһон түхеэрэлгэнүүдээр хүсэд хангагдаһан, болбосон түхэлтэй бай­башье һаань, буряад хүнэй сэдьхэл ханааха оршон байдал тэндэнь тог­тооходо хүшэр гэжэ олон зон тоолохо байна. Сурхарбаан болон томо-томо наадануудые эмхидхэхэдэшье, зон тиимэ дуратайгаар ерэнэгүй ха юм. Эгээ уйдхартайнь гэхэдэ, иимэ газар­нууд Улаан-Үдэдэмнай, мүн тэрээн шадар огтошье үгы.

- Теэд үгы юм һаань, бии болгохо хэрэгтэй бэшэ гү?

- «Түрүү зэргэдэ ябаһаниие һажаалдаха» гэжэ үгэ байдаг. Хүршэ яхадуудаа хараад үзэел даа – тэдэм­най үндэһэтэнэйнгөө найр эмхид­хэхын тула бүхэли бүтэн комплекс барижархёод байна ха юм. Тэндэнь гүрэнэйшье, олониитыншье эмхи зургаанууд, худалдаа наймаа хэдэг хамжаанууд, бизнес эрхилэгшэдшье өөр өөрын тусгаар байшангуудые түхеэрэнхэй. Тэндээл сугларжа, хэ­дэн үдэрөөр найрладаг. Яхадуудаа һажаалдажа, бидэшье иимэ газартай болохо ёһотойбди. Оршон хангаха байгуулгануудтай болоо һаамнай, буряад соёлыемнай хүлеэгдээгүй үндэртэ үргэхэ хэмжээ ябуулганууд- шье бии болохо ха юм. Гадна гур­бан гүрэндэ ажаһуудаг буряадуу­дые нэгэдүүлхэ арга хэмжээнүүд дуталдана гэжэ хэлэхэеэ һананаб. Хоёр жэлэй нэгэ удаа «Алтарганада­ал» сугларна ха юмбибди. Тиимэһээ мүнөө жэл Ойхон арал дээрэ боло­дог Ёрдын нааданда Монголой ба Шэнэхээнэй буряадуудые хабаадуул- ха гэжэ ажал ябуулжа байнабди. Юрэдөө, хилын хоёр тээ байһан бу­ряадуудай хоорондо холбоо харил­саа тогтоохо асуудал тон шухала юм. Монголдошье, Хитадташье, манай­шье эндэ холбоогоо алдаһан түрэл гаралнууд тон олон. Энэл зорилго­тойгоор үнгэрэгшэ декабрь һарада манай гүйсэдхэхы хорооной мэргэ­жэлтэд Хүхэ-Хотоор ябажа ерээ, тэн­дэ байдаг буряадуудтаяа уулзажа танилсаа, соёлой эмхи зургаануудай түлөөлэгшэдтэй хамтаран ажаллаха талаар хөөрэлдөөнүүдые хээ.

- ВАРК-ын ажал ябуулга мүнгөөр хангаха талаар бэрхэшээлнүүд ушардаг ёһотой.

- Манай түсэлнүүд, гол түлэб, грантын мүнгөөр бэелүүлэгдэнэ. Тэрээнһээ гадна һайн дураараа туһаламжа үзүүлдэг, ажал ябуулгы­емнай эбигээн тэдхэдэг эмхинүүд, олзын хэрэг эрхилэгшэдшье бии. Гүйсэдхэхы хорооноймнай ажал­шад грантын мэдүүлгэнүүдые бүридхэхэдөө, тоти болонхой. Тиигэ­жэ нёдондо Юрэнхылэгшын грант­нуудай жасын, Соёлой үүсхэлнүүдэй Юрэнхылэгшын жасын, Буряа­дай Толгойлогшын ба Засагай га­зарай Захиргаанай эмхидхэһэн мүрысөөнүүдтэ шалгаржа, дээрэ дурдаһан хэрэгүүдээ бэелүүлжэ ша­даабди. Тэдээн дээрэ нэмэжэ, «Дүрбэн бэрхэ» гэжэ урилдаан тухай халта хөөрэхэеэ һананаб. Энэмнай хадаа 30 жэлэй саана ВАРК-ын үүсхэлээр түрүүшынхиеэ үнгэргэгдэһэн түсэл гээшэ. Мүнөө жэл тэрэниие Оросой Буддын шажантанай заншалта Санг­хатай ба «Буряад ФМ» радиотой хам­та эмхидхээбди. Шата бүхэн тухайнь радиодо тусгаар нэбтэрүүлгэнүүд хэгдэжэ байгаа, теле-дамжуулганууд­шье бүтээгдэжэ, ниитын сүлжээндэ табигдаа. Олон зон шагнажа, хара­жа, хабаадагшадайнь буряад хэлэеэ, ёһо заншалаа тон бэрхээр мэдэхэ байһыень һайшааһанаа мэдүүлнэ. Иимэ үгэнүүдые шагнахада, урматай байнал даа.

- Тиихэдээ иимэ сэгнэлтэнүүд Танай сэдьхэлдэ урма зориг түрүүлһээрнь бодоходо, тус хэмжээ ябуулгануудшье үргэлжэлэлтэй байхань ха юм даа...

- Тиимэ. Мүнөө дээрээ бидэ грантын мүрысөөндэ хаба­адаха гэжэ мэдүүлгэнүүдые бүридхэжэ байнхайбди, тэндэ шүүжэ гараа һаа, эдэ түсэлнүүдээ заатагүй үргэлжэлүүлхэбди. Гад­на буряад арадай кирилл үзэг бэшэгтэ шэлжээдүй байхада бэшэгдэһэн олон тоото зохёолнуудые – арадайнгаа нөөсэ баяли­гые хэблэхэ талаар ажал ябуулнаб­ди. Үхибүүдэй зунайнгаа амаралтын үедэ буряад хэлэеэ шудалха аргатай байхынь тула тусгаар зуһалан эмхид­хэхэ түсэбтэйбди. Мүн манай гол дан­са болохо Буряад арадай хүгжэлтын холын хараата түсэб баталха талаар хүдэлмэри хэжэ байналди даа.

- ВАРК гээшэ хэзээдэшье түрэл арадайнгаа хуби заяанай түлөө һанаата болодог зоной тэгүүлдэг газар байһан юм. Буряадуудаймнай бэрхэшээлнүүд шиидхэгдэхэ, хэлэ соёлнай һэргэхэ, хүгжэхэ гэһэн най­далаа олон зон имагтал энэ эмхи­тэй холбодог.

- Үнэхөөрөөшье, тиимэ. Гуша га­ран жэлэй туршада ажал ябуулха үедөө нэрэ хүндэтэй эмхи боложо шадаа. Олониитын зиндаатай эмхи бэеэ дааһан тусгаар албанай зэр­гэдэ орожо, ажабайдалай алишье һалбарида нүлөөлхэ аргатай ха юм гэжэ харуулһан ялас гэмэ жэшээ гээ шэ. Тиигэжэ мүнөө Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлдэ ажаллажа байһан бидэнэр буряад арадайн­гаа урда тобойһон зорилгонуудые шиидхэхэ шадалтайбди гэжэ бэедээ этигэн, эрмэлзэл дүүрэн хүдэлжэ байнабди.

- Баярлаа! Амжалта хүсэе!