Золголго – уг гарбалтанай уулзалга

Энээн тушаа Хитадай ба Монголой эртэ урдын түүхын бэшэгүүд гэршэлдэг. Талын хүннүүдэй зонхилогшо Шаньюй Модэ, агууехэ Чингис хаан гэгшэдэй хүндэлэн тахидаг һайндэр байһан юм.

2011 ондо ЮНЕСКО-гэй эмхиин шиидхэбэреэр Сагаалган хүн түрэлтэнэй уг гарбалаар дамжуулагдаһан баялиг гээд соносхогдоһон.

Элинсэгэй һүлдэтэ заршамууд

Урдын сагһаа Сагаалганай баяр ёһололнуудай эгээл шухала ба гүнзэгы удха шанартай заншалынь золгохо ёһолол болоно. Cагаалганай түрүүшын үдэрһөө - шэнын 1-һээ эхил жэ, аха захатанаа хүндэлэн золгодог заншал сахигдадаг. Тэрэ хадаа мүнхэ сагай эрьесэдэ шэнээр мүндэлһэн он жэлээр амаршалжа, дүй дүршэлөөрөө, эрдэм мэдэсэ эрээ хубаалдадаг, туһаламжа, дэмжэлтэ үзүүлдэг ахатандаа баярые хүргэжэ, найдамтай түшэг тулгань болохоор бэлэн тухайгаа мэдүүлһэн удха шанартай ёһолол юм. Золголго - уг гарбалта най, аймаг отогуудай, гэр бүлэнүүдэй таһаршагүй бүхэ холбооной һүлдэ тэмдэг.

Золголгын ёһололой үедэ наһаараа дүү хүниинь дээшэнь харуулһан альганууд дээрээ мүнгэтэй бэлэгтэй хадаг баряад, аха захатанаа амаршалан золгодог заншалтай. Дээшээ хараһан альгануудынь аха захатанһаа сэсэн мэргэн һургаалнуудыень, дүй дүршэлыень дам жуулжа абахаар бэлэн гэһэн удхатай. Харин аха наһатаниинь альгануудаа доошонь харуулаад золгодог. Тэрэнь үбгэ эсэгэнэрһээ дамжуулагдаһан нангин ёһо заншалнуудые, эрдэм мэдэсэ, арга шадабариие залуу үетэндэ дамжуулан үршөөһэнэй тэмдэг юм.

Мянгаад жэлэй туршада сагһаа сагта, үеһөө үедэ хүхэ номин хадаг дээрэ элинсэ гэй һүр һүлдэтэ заршамууд дамжуулагдадаг заяатай.

Тэнгэриин үршөөлтэй хадаг

Сагаалганаар золгожо бууһан айлшад хүндын амтатай эдеэ хоолтой, һайхан сайтай, бурханай урда бадарааха зулатай ерэдэг гуримтай. Гэрэй эзэд золгожо бууһан айлшадые аягатай хөөрэһэн һүтэй угтаха ёһотой. Золголгын удаа тэрэ һүнэйнгөө дээжые нара зүб тойруулан, булта амсадаг гуримтай.

Урдын сагһаа Сагаалганаар золгодог эгээл хүндэтэй бэлэг хүхэ номин хадаг гэжэ тоологдодог. Хадаг дээрэ мүнгэ, сай, шэхэр, бүдэй эдлэл г.м. элдэб янзын бэлэгүүд табигдадаг.

«Хадаг» гэһэн үгэ түбэд үндэһэтэй, «тэнгэри» гэһэн удхатай. Буряад-Монгол орондо Буддын шажанай дэлгэржэ эхилхэтэй хамта хадаг бии болоһон гэжэ эли. Эгээл бага хэмжүүрэй 60 сантиметрһээ 1 метр хүрэтэр утатай хадаг «һэблиг хадаг» гээд нэрлэгдэдэг. Юрын дун да зэргын хадаг 1-һээ 1,5 метр хүрэтэр утатай байдаг. Эгээл томо 2-һоо 4 метр хүрэтэр утатай «Аюуша хадаг» бултанһаа сэнтэй.

Луу сагта золгодог

Урдын буряад-монголшуудай заншалаар Сагаан һарын луу сагта – 7.40 – 9.40 – золгоходо, эгээл дэмбэрэлтэй ба хэшэгтэй саг гэжэ тоолодог байһан. Сагаалганай шэнын 1-эй үдэр Луу сагта эхэ эсэгэеэ, дүтынгөө хүндэтэй аха захатанаа золгодог һэн ха.

Тиигээд холын зайда байрладаг аба эжыгээ болон бусад түрэлхидөө шэнын 1-дэ золгожо шадаагүй һаа, шэнын 3, 8, 15-да ошожо золгодог һэн ха. Али гэбэл, Сагаан һарын удаадахи, зунай түрүүшын һарын 15-да золгодог гуримтай.

Харин шэнэ һарын 7-ой үдэр түрэл танилнуудтаа айлшаар ошожо золгохонь сээртэй, шанга хорюултай юм.

«Хадагыемни тогтоожо хайрлагты!»

Хадаг барихадаа, хүнэй гар дээрэ, гарай шэлбэ дээрэ тохожо, табижа болохогүй. Гарайнь альган дээрэ зүб мүрөөр барюулха ёһотой. Мүн лэ хүзүүндэнь үлгэхэ хэрэггүй. Буряад-монголшууд хэзээдэшье залагдаһан хадагые хүзүүндээ үлгэдэггүй байһан.

Хадаг абажа байһан хүн залагшын амаршалгын ба үреэлэй үгэнүүдые анха ран шагнаһанай удаа хоёр гарайнгаа альгануудые дэлгээгээд, эрхы хургануудаа ёдойлгон, хадагыень хүндэтэйгөөр барижа абаад, дэгэлэйнгээ энгэр руу хуряадаг юм. Тиигээд харюугай үреэл хэлэхэ хүсэлтэй һаа, гар дээрэхи хадагаа аман талаарнь золгогшо тээшэ эрьюулжэ табяад, үреэлээ түүрээдэг заншалтай.

Хэрбэеэ хадаг абагша хүн гартаа хадаггүй байбал, золгогшын хадагые бусаажа, баруун гартань тоходог. Тиихэдэнь дүү наһатай золгогшо: «Та хадагыемни тогтоожо хайрлагты», - гэһэн гуйлта табяад, ахатанайнгаа хоёр альган дээрэ дахин бусаажа табидаг гуримтай.

Хадагые ганса гараараа дундаһаань шүүрэн абахань хорюултай. Залагдаһан хүндын хадагые абаад, иишэ тиишэнь табидаггүй, харин дэгэлэйнгээ энгэр руу хуряагаад, саашадаа гэрэйнгээ хүндэтэй, сарюун сэбэр газарта хадагалха ёһотой.

Малгайгаа үмдөөд, тайлаад...

Бүһэтэйшүүл хоорондоо золгоходоо, малгайнуудаа абажа, баруун һугадаа хабшуулаад, дүү хүниинь хоёр гарайнгаа альгануудые дээшэнь харуулжа баряад, урагшань һарбайжа, аха хүнэйнгөө гарай сарбуу тохоног хоёрһоо дүнгэн баридаг. Аха хүн гарнуудаа альгаараа доошонь барижа, золгогшын сарбуу дээгүүрнь табяад, хоюулан: «Амар сайн!» - гээд мэндэшэлсэдэг, бэлэгүүдээрээ андалдадаг.

Бүһэтэй хүн эхэнэрые золгоходоо, заабол малгайгаа үмдөөд золгон мэндэшэлдэг. Эхэнэрнүүд бүһэтэйшүүлые мүн лэ малгайтаяа золгодог гуримтай.

Үетэн сасуутан баһа хадагуудаар андалдан, хоорондоо золгожо болохо.

Хадаг аматай, нюуртай

Золгохо хадагаа дундуурнь утаашань нугалхада, ангархай ама гараһан талы ень нюур тала гэдэг. Хадагаа хоёр гартаа дэлгээжэ, эрхы хургаараа дээрэһээнь даража баридаг. Нюурта аман талаарнь золгохо хүн тээшэ залажа баряад, үреэлэй үгэнүүдые түүрээжэ, хүндэтэйгөөр золгон барюулдаг.

Хадагай аман талань ямар удхатайб гэбэл, амандаа хэшэгтэй, олзотой даллагатай, дүүрэн жаргалтай ябахые хүсэнэб гэһэн үреэлэй дээжын һүлдэтэй юм.

Хүхэ мүнхэ тэнгэриин заяатай хадагые мүнгэтэй, һүтэй аягатай, бүдэй эдлэлтэй г.м. бусад бэлэгүүдтэйгээр барижа золгодог.

Мүнгэнэй зүб ба буруу талануудынь

Хадаг дээрэ табигдаһан бэлэгэй мүнгые зүб талаарнь табихань шухала. Манай элинсэгүүдэй заншалаар, мүнгэн гээшэ зүб ба буруу талануудтай байдаг. Зүб талань - дотор талань. Шүбгэ мэтэ хурса оройтой ордонтой талань бэшэ, харин нүгөөдэ талань болоно. Хадаг дээрэ мүнгэнэй дотор талые дээшэнь харуулжа табяад, оройн толгой талые баруун гарайнгаа эрхы хургаар дараад золгодог.