Сагнай һайхан, саһамнай нимгэн хаяа?

Ногооной удаа сагаан

Монгол угсаатанай дунда буддын шажанай үшөө тараадүй, дэлгэрээгүй үедэ Сагаан һарые угтадаг, ехэ һайндэр эмхидхэдэг байгаа. Мүнөөнэй август һарые «ногоон һара» гэжэ нэрлэдэг байһан гэхэ. Тэрэнэй һүүлээр алтан шаргал набшаһаяа дэлгээһэн, үдэртөө дулаахан, һүниндөө гаглюухан сентябрь гарана бшуу. Монгол угсаатан тэрэ һарые Сагаан һара гэжэ нэрлэдэг байгаа. Юуб гэхэдэ, энэ һарамнай одоол сагаан эдеэнэй дэлгэрһэн, адуу малай таргалһан, алим жэмэсэй улайһан, бүхы юумэнэй болбосорһон хаһа ха юм.  Иимэ һайн һайхан сагта Сагаан һараяа угтажа, сарюун мэндэ амараа хэлсэжэ, Шэнэ жэлээ тэмдэглэдэг байһан юм. Сентябрь – Сагаан һара гэжэ тиихэ үедэ ехэл зүбөөр нэрлэдэг байгаа гэһэн һанамжа яһалал зүйтэй юм.

XIII зуун жэлдэ монгол угсаатан таряан ажахы эрхилдэг хитадуудтай танилсаһан түүхэтэй. Тэдэнь һүниин богони, үдэрэй ута болохо үеэр Шэнэ жэлээ угтадаг заншалтай байгаа. Тиигэжэ хитад арадай нүлөө доро 1267 ондо Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай монголшуудай Шэнэ жэл угтаха заншал хубилгаһан гэжэ урданай түүхэ гэршэлнэ. Харин һайндэрлэхэ саг болзорые шэлжүүлбэшье, нэрыень «Сагаан һара» гээд, зандань үлөөһэн байна. Сентябрь һара соо үнгэргэгдэдэг һайндэрые февральда (заримдаа январь, март соошье) болгожо, хабарай эхин, Шэнэ жэл гэжэ тооложо эхилһэн юм. Агуу эрдэмтэн Марко Поло хадаа Хубилай хаанай ордондо Сагаан һарые угталсаһан тухайгаа дэлгэрэнгыгээр бэшэһэн байдаг. Энэ үдэр Хубилайн харьяата хүнүүд үндэр түрэлтэ хаандаа сагаан моридые, сагаан тэмээнүүдые, сагаан заануудые бэлэглэдэг заншалтай һэн хаш.

Үнэндөө Сагаан һарын гараха үеэр сагаан эдеэн үшөөл хоморшог байдаг һааб даа. Зүгөөр урдын буряадуудай хэлэһэнэй ёһоор, Сагаалганай болоходо, үүсэ мяхан үбһэ тэжээл хоёр тэн хахадта ороод байха зэргэтэй ха юм. Энэмнай эдеэ хоолоо, үбһэ тэжээлээ арьбалһан, хабарай хара һалхитай һарануудта тэниглэн ажаһууха гэһэн холын зорилготой бодол һанаан, түсэб хараа гээшэ ааб даа.

Сагаан һара ба зурхай

Бэлигэй тоолол гү, али дурна зүгэй улас оронуудай хэрэглэдэг тоолол һарын хүдэлгөөе тоосодог юм. Һара болбол 27,3 үдэр соо дэлхэйе бүтэн тойродог. Гэбэшье яг мүнөө наранай элшэ һара дээрэ яажа тудажа байнаб, тэрээндээ тон адлиханаар дахин тудаха болоторнь 29,5 хоног хэрэгтэй болодог юм. Ондоогоор хэлэхэдэ, шэнэ һараһаа удаадахи шэнэ һара хүрэхэ хугасаа 29,5 хоног байдаг. Тиихэдээ һара дэлхэйе 27,3 хоногто тойроод ерээшье һаань, дэлхэй өөрөө баһа эрьелдээд хүдэлжэ байдаг тулань яг үмэнэ харагдаһан һарын үнсэг дээрээ ерэтэрнь, дахяад 2,2 хоног хэрэгтэй болодог гэһэн удхатай.   

Шара зурхай болбол буддын шажанаар дамжан, Монголдо нэбтэрһэн түбэд зурхай юм. Түгэс буянтын зурхайһаа урид ашаглагдажа байһан ушарһаань монголшууд Монголой уламжалалта зурхай гэжэ эндүүрдэг. Энэ зурхай гансал һарын хүдэлгөөе гү, али дэлхэйе тойрохо сэбэр хоног болохо 27,3 үдэрыень лэ тоосожо тоолодог. Һара бүри алдагдаха 2,7 үдэрнүүдые нэгэдхэбэл, 19 жэлдэ 7 дахин үлүү һара гарган тоолоно, харин тэрэ үлүү һарань тогтомол байдаг гэһэн удхатай. Иигэжэ тогтомол үдэртэй тоолохо гээшэнь дулаан агаар амисхалтай, газар таряалан эрхилдэг, һуурин соёл болбосоролтой уласта үлүү таарамжатай.

 Түгэс буянта зурхай болбол һүүлдэ Лэгдэн хаанай үедэ буддын шажанай уламжалалта зурхайе Монголой ажамидарал, агаар амисхалда тааруулан, шэнэ һараһаа шэнэ һара хүрэхэ 29,5 хоног соо дэлхэйн хүдэлгөөнтэй уялдуулан тоосодог зурхай юм. Энэ һара бүри алдагдажа тоологдохо 0,5 үдэрнүүдые нэгэдхэн, үлүү һара гарган хүсэлдүүлдэг (бидэнэй үдэр бүри хэрэглэдэг европын тоололдошье дэлхэйн нарые тойрохо хоногой алдагдалые 4 жэл болоод лэ, үндэр жэл болгон нэмэдэг) үлүү һараяа али уларилдаа оруулхые тон наринаар тоосодог зурхай гэһэн удхатай юм. Ондоогоор хэлэбэл, бидэ хүйтэн һэрюунэй эрид агаар амисхалтай, нүүдэл һуудалтай мал ажахын орондо ажаһуунабди. Тиимэһээ һарын байдалаар уларилаа үлүү нарин тоосожо, нүүжэ һууха үдэрөө түсэблэжэ, мал адуугаа аюул багатайгаар үдхэжэ амидархамнай тон шухала. 

Иимэ болохолоороо байгаалиин, саг агаарай онсолигһоо хамааржа, һарын дэлхэйе тойрохо хүдэлгөөниие али хугасаа һунгажа байһантай холбоотойгоор Сагаан һара зүришэлдөөд байһан хэрэг юм.

Сагаалха ёһо

Эгээл түрүүн сагаалжа ерэһэн хүн гээшэмнай эгээл хүндэтэй айлшан болодог. Тэрэ айлшан эрэ хүн һаа, гэртэ оромсоороо, бүһэдэхи хутагаяа доошонь табяад, бурханда ошожо мүргэһэнэй һүүлээр гэрэй эзэдтэй золголсодог, амар мэндыень асуудаг, байра байдал тухайнь мэдэжэ абадаг һэн гэдэг. «Буруумнай булшантай гү, даагамнай далантай гү?», «Сагнай һайхан, саһан нимгэхэн хаяа?» гэхэ мэтын асуудалнууд буужал-буужал байха.

Сагаалганай амаршалга – золгохо ёһо гээшэ баһал өөрын гуримтай. Дүү хүнүүд айлшанай гарые дороһоонь, альгануудаа өөдэнь харуулжа, тохоногтонь дүнгэн золгоно. Аха хүнүүд альгануудаа уруунь харуулаад, дээрэнь гараа табижа амаршална. Амаршалалсаһанай һүүлээр айлшад эгээл хүндэтэй газар – хойморто һуужа, амгалан тэнюунээр забилха зуураа, орогшо айлайнгаа байра байдал тухай, үхибүүдэйнь, түрэл гаралайнь элүүр энхэ, мал адууһанай тарган тобир, үбһэ тэжээлэй элбэг дэлбэг тухай хөөрэлдөө эхилнэ. Эрэшүүл тамхияа залалсана.

Хоёр янзын табаг айлшанда табигдана. Сагаан эдеэнэй табагта элдэб шэхэр (саахар, конфетэ), айрһан, хүшөөмэг, гурилаар бэлдэгдэһэн шаанги, үрмэн, шара тоһон гэхэ мэтэ ороно. Эгээл түрүүн эдеэнэй дээжэ – халуун сай айлшанда барюулагдаа ааб даа. Айлшанай сай ууһаар, сагаан эдеэнэй табагһаа ама хүрэһөөр һуутар, мяхан табаг – бууза, шанаһан мяхан, гэдэһэтэй мяхан, шүлэн гэхэ мэтэ бэлэн болоодхино. Эгээл эндэ мяхан табагай табигдахатай хамта гэрэй эзэн бодожо, танхатай гү, али гүсэтэй тогооной архи хундага соо хээд, айлшандаа барюулна. Айлшан сагаан эдеэнэй дээжэ – тогооной архиһаа сэржэм үргэжэ, орогшо айлайхиндаа амар мэндые, элүүр энхые хүргэжэ, гараа үргэн ёһолно:

- Мэндэ-э!

Гэр соо байгшад бултадаа омог хүхюунээр харюусана:

- Мэндэ-э, мэндэ-э!

Гэрэй эзэн ууса мяха хурса хутагаар отолон эмдэжэ, наһатай хүнүүдтэ эгээл түрүүн барина, бултанда тэрэ хоолһоо хүртөөнэ. Хониной дала һаань, баһал иимэ янзаар тэрэнэй мяхан хубаагдана. Эдэ бүхы гурим сахиһанай, найрлаһанай һүүлээр дуу дуулалдаан, элдэб шог зугаа эхилнэ. Хуур, лимбэ дээрэ наадалган болоно.

Сээрлэхэ зүйл

• Энэ үдэр гол горхонһоо, худаг булагһаа уһа абахые сээрлэхэ. Бүхы һаба һуулга дүүрэн бурьялжа байха ёһотой.
• Хуушан дэгэл хубсаһанай хангирхайе халахые сээрлэхэ. Шэнээр оёхонь ута наһа, удаан жаргал эдлэхын үреэлтэй.
• Мүнгэ алта, эд зөөри зээлеэр үгэхые сээрлэхэ. Ушарынь хадаа гарзын үүдэн нээгдэжэ, олзын үүдэн хаагдаха. Хүндэ үгэнгүй, хүнһөө абангүй байхые хэшээгты.
• Уйлаха, хэрэлдэхые сээрлэхэ. Хэрүүл шууяа татаа һаа, жэлэй туршада иимэ ябадал таһархагүй.
• Галайнгаа үнэһэ хог гаргажа хаяхые сээрлэхэ. Сагаан һара гарахын урда гэр бараагаа, оршон тойроноо сэмсытэр сэбэрлэхэ хэрэгтэй.
• Малай ами таһалжа, улай хэхые, агнуурида гаража, арьяатаниие алахые сээрлэхэ. Үхэл хахасал нюурлаха.
• Шэнэ һарын 7-до аха дүү, түрэл садан, хотон айлдаа ошожо золгохые сээрлэхэ. Энэ үдэрые хара үдэр гэдэг юм.
• Үбгэн һамган хоёр бэе бэеэ золгохые сээрлэхэ. Эбээ таһаран хахасажа, һалажа болохо.
• Архи уужа һогтохые сээрлэхэ.
• Бэедээ хутага шүбгэ абажа ябахые сээрлэхэ. Дайн дажар нюурлаха.

Айлшан гурбан хундага архи ууха зэргэтэй. Теэд саашадаа уухань өөрынь дуран ааб даа. Зүгөөр айлшан хүн гээшэмнай һогтожо оройдоошье болохогүй, тон элүүр энхээр гаража ошохо зэргэтэй.

Айлшад ерэжэл, ошожол байна. Тэдэнэй гаралган дээрэ гарай бэлэгүүд барюулагдана. Үхибүүдтэ саахар, конфетэ үгтэнэ. Ямар шадалтай айл байнаб – энэнь Сагаалганай үдэр эли тодоор харагдаад орхино. Дэлгэр баян сэдьхэлтэй, хүндэмүүшэ абари зантай айлайхин амтатай, элбэг дэлбэг эдеэ хоолтой, бэлэг ехэтэй байна. Хатуу харьяд, харуу нарин гү, али үгытэй тулюур айлайхид миил һула шүлэ уулгаад, хаташаһан ээзгэй хазуулаад, хүйтэн бүлеэн сай табяад, архи тамхинай үнэршье үзүүлэнгүй, айлшадаа гаргана.

«Сагаан» гэхэ үшөө нэгэ шалтагаан

Сагаан һара болбол миин һайндэр бэшэ, харин бүхы олониитые хамааруулһан сэдьхэлэй заһал юм. Ушарынь гэхэдэ, Сагаан һараар уурлажа бухиндахагүй, хараажа доромжолһон үгэ хэлэхэгүй, хүнтэй муудалсахагүй, муудалсаһан һаа, эблэрхэ гэжэ оролдодог ха юмбибди. Гажа буруу, муу муухай зүйл бодонгүй, һайн һайханиие хүсэн зүгнэжэ, гэгээн, сагаан бүхэнөөр зүрхэ сэдьхэл, оюун һанаагаа дүүрэн байлгахые шармайдагбди. Энэ болбол Сагаан һарые «сагаан» гэжэ нэрлэдэгэй үшөө нэгэн шухала ушар шалтагаан юм. 

Сагаалганай һайндэр – шэнэ жэлые угтаһан, сэдьхэл бодолоо арюудхаһан, сэбэр сэхэ һанаа һанаалһан, амгалан тайбаниие, элүүр энхые, дэлгэр сарюун байдалые үреэһэн, дэлхэйн зургаан зүйл – түбинүүдтэ зол жаргал айладхан хүсэһэн ехэ үдэр. Сагаалган – монгол угсаатанай хүсэ шадалаа, баян дэлгэрээ, сэдьхэл һанаагаа харуулһан, амгалан тайбаниие, зол жаргалые ходол хүсэжэ байһанаа эли тодоор үзүүлһэн һайндэр.