Зол жаргалай наадан - Хорло

Хүсэтэй һахюуһан

Хорло – буддын шажа­най мянгаад жэлэй түүхэтэй эгээл хүсэтэй һүлдэ тэмдэгүүдэй ба һахюуһадай нэгэн. Буддын Гэгээрһэнэй замда ороходо, тэрээндэ са­гай хүрдэ һүлдэлһэн Хорло бэлэглэгдэһэн домогтой. Хамагые һайн тээшэнь эрьюулжэ, буян хэшэг үршөөдэг һүлдэ тэмдэг юм.

Хорло һахюуһанай най­ман пайлсаниинь хүнэй байдалда алишье талаар: гүн ухаанай, сэдьхэлэй, гэр бүлын, эд баялигай г.м. һайн хубилалтануудые үршөөхэ аргатай гээд шүтэгдэдэг.

Буряад-Монголой урдын заншалта “Хорло” гэһэн гай­хамшагта наадан мүн лэ тии­мэ хүсэтэй убадистай юм.

Хубарагуудай наадан

Буряад Уласай элитэ ниитын ажаябуулагша, Дондок Улзытуевай музейн дирек­тор Светлана Тогочиевна Банзаракцаева угсаата ара­дайнгаа үндэһэн заншалта энэ наадые һэргээн хүгжөөхэ талаар ехэ оролдолго гарга­жа, ажал ябуулна.

- Буддын шажанай нан­гин һүлдэтэ тэмдэгүүдые болон 12 жэлэй һэлгэн эрьелгын удха шанар тухай хубарагуудай һайнаар ойл­гожо, бата бүхөөр хадуухын тулада “Хорло” гэһэн наадан байгуулагдаһан түүхэтэй, - гээд, Светлана Тогочиевна хөөрэнэ.

“Хорло” гэжэ үгэ түбэдһөө “түхэреэн” гээд оршуулаг­дадаг. Аргагүй гүнзэгы ба хүсэтэй удха шанартай юм. Манай дүхэриглэн, нара зүб хатардаг ёохор - хорло. Энэ үгын бүридэлдэ “хор” гэһэн үе оролсоно. Мүн лэ ородой үндэһэн заншалта “хоро­вод” гэһэн үгэ “хор” “ябуул­ха” гэһэн удхатай үенүүдһээ бүридэлтэй.

Тус урданай нааданай эгээл хүсэтэй тэмдэг – Хор­ло. Тэрэнэй удаа табан эрдэ- ниин алтарма Норбо, Үлзы Тэмдэг, Хас Тамга, Хаан Гаруу­ди шубуун, Арсалан. Эдэ зур­гаан дүрсэтэй хуһан модон тэбхээнсэг бүхэниинь дүрбэн шэрхэгээр үрэжүүлэгдэжэ, хамта 24 шэрхэг болодог.

Саашадаа хулганаһаа мо­рин хүрэтэр зургаан жэлэй эзэд амитадай дүрсэнүүд мүн лэ дүрбэн шэрхэгтэй, хамта 24 тэбхээнсэг.

Моринһоо гахай хүрэтэр зургаан дүрсэнүүдтэй модон тэбхээнсэгүүд хоёр шэрхэгээр бүтээгдэдэг.

Хамтадань тоолобол, 24 + 24 + 12 = 60. Һарын литээр са­гай эрьесын Рабжуунай тоо. Үшөө 60 тоо түбэд хэлэн дээрэ Дүгжүүбэ гэһэн удхатай юм. Сагаалганай урда тээ буддын шажанда Дүгжүүбэ хурал хурагдадаг.

Хэрүүл арсалдаа тогтоодог

“Сагай хүрдын һүлдэтэй «хорло» гэһэн үгэ Япон гүрэнһөө эхилээд, Буряад, Тыва, Хальмаг оронууд хүрэтэр бүхы зүүн зүгэй ара­дуудай түүхые һүлдэлһэн удха шанартай гэхэдэ, алдуу болохогүй”, - гэжэ Светлана Тогочиевна онсо тэмдэглэнэ.

Хорло наададаг үхибүүд бага балшар наһанһаа элинсэгүүдэйнгээ һарын литээр жэлэй, һарын ба сүүдхын г.м. сагуудые тодорхойлжо һурадаг. Жэшээнь, сүүдхын 24 саг һарын литээр 12 жэлэй амитадай нэрэтэй байдаг. Тиигээд хүнэй хуби заяанда шухала үйлэ хэрэгүүдэй са­гые – гэрлэхэ, наһа бараха г.м. – үндэһэн заншалта ли­тээр тодорхойлжо баримтал­бал, ехэ аша үрэтэй байдаг гэжэ эли.

Үшөө багашуул буддын шажанай нангин һүлдэ тэмдэгүүдтэй танилсажа, удха шанарыень ойлгохын ха­жуугаар түрэл арадайнгаа түүхые, ёһо заншалнуудые сэгнэн хүндэлжэ һурана бшуу.

Хорло наадан мүн лэ дунда наһанай, наһажаал зондо айхабтар һайн нүлөө үзүүлдэг гэжэ ажаглагдаһан. Ухаа бодол хурсадхаһаа гад­на хадууса һайжаруулдаг, сэдьхэлэй байдал тэгшэрүүлжэ, амарлингы байдал тогтоодог гэжэ эли.

Хорло наададаг газарта хёморолдоон, тоосолдоон тогтожо, арсалдаһан хүнүүд эбтэй эетэй болодог. Наадаг­шад амарлингы тэнигэр бай­далда хүхюутэйгээр сэнгэн наададаг.

- Тэрэ ушараар энэ мартагдаһан үндэһэн заншалта наадаяа һэргээн хүгжөөхэнь маша шухала, - гэжэ Светла­на Тогочиевна тэмдэглээд, иигэжэ нэмэнэ: - Тиигэбэл бүхы буряад арадай байдал­да һайн нүлөө үзүүлэгдэхэ гэжэ тоосоогүй.

Үбшэн зоболонгые үлдэдэг

Хорло наадан хоёр янзын байдаг: халха монгол хорло, буряад хорло. Халха монгол хорло наадан Хүбсэгэл нуур тойроод ажаһуудаг – хон­гоодор, гашуунтанай омо­гой зоной дунда дэлгэрһэн түүхэтэй. Үбгэ эсэгэнэрэйн­гээ ёһо заншалнуудые са­хидаг монгол хүн аха заха­танаа, эгэшэ дүүнэрээ Сагаалганаар золгоходоо, заа- бол Хорло наадая абаад ошодог. Тиигээд уг гарбал­тан, түрэлхид сугларһан айл бүхэндөө хорлоёо дэлгээжэ н а а д а д а г юм. Нангин һүлдэ тэмдэгүүдтэй хуһан тэб- хээнсэгүүдэй “хор-хор” абяанһаа, нааданай шэ­дитэ үйлэнүүдһээ оршон тойронхи агаар, аура, хүнүүдэй бэе сэбэрлэг­дэн арюудхагдадаг. Шэнэ жэлэй эхиндэ зол жаргал, буян хэшэг уряалагдажа, зоной зүрхэ сэдьхэлдэ этигэл, найдал бадардаг.

Саашадаа Сагаалганай түрүүшын 15 үдэртэ бүхы түрэлхидэйнгээ гэр бай­рануудта хорло наададаг гурим сахигдадаг. Тиигээд Сагаан һарын 15-да ороһон айлдаа хорло үлэжэ, удаадахи Сагаалган хүрэтэр хүндэтэй һуурида хадагалаг­дадаг заншалтай.

Тиигээд зунай хура бо­роотой, тэнгэриин дуутай, сахилгаатай сагта эзэд хор­лоёо далда саашань нюудаг юм. Мүн лэ дулаанай сагта наадахань хорюултай.

Нара зүб эрьюулгэтэй

Хорло нааданай эгээл шу­хала гол дүримынь – нара зүб ябуулан эрьюулгэ. Буряад арад һү сэржэмээ үргэхэдөө, ёохор хатархадаа, дасан ду­гангуудые, нангин газарнуудые гороолходоо, нара зүб шэглэн үйлэдэдэг.

Манай үбгэ эсэгэнэр олон һэеы гэртэй болохын тула­да түрүүшынгээ һэеы гэр соо хорло наададаг байһан түүхэтэй.

Манай сагта Түнхэнэй ай­магай Моон һууринда хорло наадан дэлгэрһэн. Тэрэ ню­тагай айл бүхэндэ шахуу тус нааданай дүүрэн багсанууд гамтайгаар хадагалагдадаг заншалтай.

Хорло нааданда 2, 3, 4, 6 х ү н хабаа- д а х а а р г а т а й . Хэрбэеэ 4, али гэбэл, 6 хүн наадабал, хоёр бүлэг боложо хубаархада болохо.

Эхиндэнь лабуудаа (фишкэнүүдээ) һайса худхажа һэгсэрээд, 5 хэһэгээр суглуулжа, дүхэриглэн табидаг. Тиихэдэ 12 гэрхэн боложо үгэдэг (обоологдоһон хаб­тагайханууд гэрхэнүүд гээд нэрлэгдэдэг).

Нааданай эхиндэ хүндэтэй наһажаал хүн гү, али гэ­бэл багахан үхибүүгээр дээдэхи лабууень абажа нээлгэдэг гуримтай. Түрүүшын ямар амитанай дүрсэ гара­наб, тэрэнэй 12 жэлэй тоодо эзэлдэг һууриин тоогоор эхи табиха наадагшые тодор­хойлдог.

Саашадаа нааданай үргэлжэлдэ хабаадагшад ээл­жээгээр шэрээ дээрэ лабуу­дайнгаа нэгые табидаг. Хэр­бэеэ нэгэ хэды (1 – 4) адли ла­буудай байбал, бултыень та­бихань зүбшөөлтэй. Нүгөөдэ наадагша лабуудыень аха­мад гү, али гэбэл, хоозортой лабуудаар гэдэргэнь сохижо унагааха ёһотой. Хоозорые гансал ахамад хоозороор со­хижо болохо.

Саашадаа “гэрхэниие” абажа шадаһан наадагша ябадаг гуримтай.

Нааданай эсэстэ эгээл олон “гэрхэнүүдые” бодхоожо бариһан хабаадагша (бүлэг) шүүгээ гэжэ тоолог­додог.

Гүн удхатай энэ наада үри хүүгэдэйнгээ һургуули, сэсэрлигүүдтэ, ажаллажа байһан газартаа эмхидхэхэ гэбэл, Светлана Тогочиев­на Банзаракцаевада хан­даха аргатайт. Олоной оро­дог “ВКонтакте” сүлжээндэ «Света Тогоошын» гэһэн хуудаһатай.