Далан долоон домогой дээжэһээ

Сээжэ-Бургалтайн дасанhаа ла­мые залажа уншуулба. Лама 40 хур­ганай хэмжээнэй газар малтагты гэбэ. Тэрэ нүхэн соогоо эдихэ, ууха юумэ хэбэ.

- Лүйжэнэй уншагдажа байха­да, хажуудам байха дуратай зон байг. Ѳөрынгөө нюдөөр харахада, үнэншэмөөр байдаг, - гэжэ ламын хэлэхэдэ, хэдэн зүрхэтэйшүүл үлөөд байлсаба ха.

Номой нилээн уншагдаад бай­хада, hүүзэгэр hүүдэршүү hүнэhэд бии болоод, хойно хойноhоо нүхэн руу орожо байба. Нэгэ хүгшөө орохо янзагүй хэлэбэ:

- Амарайхи амбаарыемнай абаад, мүнгыень үгөөгүй юм hэн. Тиимэ гомдолтойб.

- Гэртээ ошожо, амбаарhаа нэгэ зомгоол түгдэлөөд абаад ерэ, - гэжэ Амарай хүгшэндэ лама заабарилба. Хэтэбшэ соогоо тэрэ зомгоолоо асар­хадань, нүхэн руу хаяба. Төөриhэн hүнэhэншье хойноhоонь нүхэн руу оробо.

Эли далдын, зобоhон эдэ hүнэhэд жэлhээ жэлдэ нэгэ хур­ганай хэмжээндэ дээшээ гаража, 40 жэл болоод түрэлөө олохо гэжэ ламбагай айладхаба.

Ямар ушарhаа иимэ удаарал болооб гэхэдэ, наhан соогоо буян багаар хэhэн зон хойто наhандаа Эрлиг хаанай урда тоосоо хэхэ бо­лоходоо, нүгэлынь ехэ гэжэ элирээ ха. Нүгэлгүйнүүдынь Деваажин руу табигдажа, нүгэл хээшэдынь иигэжэ зобожо ябаха үйлэтэй гээд ламбагай тайлбарилан хэлээ һэн.

Yлүү хомхойржо, хүнэй эд зөөридэ обтоошодой, мүн зөөриеэ абхуулhаншье зоной саашанхи яба­дал мухардажа болохо гэhэн удхатай юм ха.

Түрэлыень олгоhон

1970 гаран оноор нэгэ hууринда Дашапил лама хүнэй хүнды сэмгэ руу үлеэжэ, Лүйжэн уншаhан ха. Нилээн удаан уншаhанай удаа хэлэбэ:

- Буряад шарайтай аад, хэлэ мэдэхэгүй, мүн түүрэг угтай зоной дүрсэтэй, ородшье хэбэртэй hүнэhэд ерээ. Плендэ абтаhан японтон иишэ байhан шуу. Граждан дайнай үедэ хоёр хабсагай тээhээ засагаа буляалдажа буудалдаhан гэжэ мэдээжэ, - гэжэ ламбагай тайлбарилба.

Тиин эндэ ушарhан түрэлөө олоогүйшэдтэ түрэлынь олгоhон түүхэтэй юм.

Хадамуудhаа зугадаhан эхэнэр

Гушаад онуудаар Сагаан- Нугын Сэрэн-Дулма басаган Сахир нютагта хадамда гарахаар хүргүүлбэ. Залуу­шуул түрүүн бэе бэеэ хараагүй бай­гаа.

Yбгэниинь болохо хүнөө Сэрэн- Дулма абаhаар голобо. Хуримай бо­ложо байхада, тэрэ тэрьедэхэ гэжэ шиидэбэ. Нэгэ найдабаритай гэжэ hанаhан хүнhөө лаблажа асууна:

- Эндэhээ уруудаа болбол, Yлэгшэн яажа хүрэхэбиб? Холымни аха дүү – баян Тогоошын Ешэ ахай тэндэ ажаhуудаг юм.

- Бүргэ, Хамниин харуул, Хуртага, Сээжэ-Бургалтайн дасан, Михайлов­ка, Yлэгшэн, - гээд, тэрэнь тоолон заажа үгэбэ.

Зоной нилээн халажа hогтоhон хойно Сэрэн-Дулма мориндоо hуугаад, түрүү мэдүүлэн, табилуулhан ха.

Ешэ ахай ехэ урин дулаанаар басагые угтажа абаад, hамган дэ­гэлыень тайлажа, басаган дэгэл үмдэхүүлhэн. Иигэжэ хүндэ байдалда ороhон басаганда туhалhан.

Сүлэлгын тама

Ешэ ахай наймааша бэрхэ, hүбэлгэн дорюун хүн байгаа. Хамал­ган хашалганай эхилхэдэ, Тогоошо үбгэнтэйгөө ами амяараа сүлэлгэдэ эльгээгдэhэн. Тэндээ нэгэ Агын Сэ­пэл эхэнэртэй харилсадаг hэн ха. Ба­рилга дээрэ хоюулаа хүдэлдэг бай­гаа.

- Намайе, үгытэй хүниие яаха­яа ссылкэдэ абаа юм. Би оройдоол hаамай 100 үнеэтэй юумэб, - гэбэ Сэ­пэлынь.

- Би тиихэдэ 40-50 толгойтойб,- гэбэ Ешэнь.

- Аа, тиихэдэ шиш хабарай хагсуу үедэ сагаалса hүөөр дутажа байгаа ха юмши, - гээ hэн ха харюудань Сэпэлынь.

Һүүлдэ Ешэ ахай хөөрэдэг байгаа:

- Барилга дээрэ хүндэ хирпиисэ хабтагай модон дээрэ ябталаад, хо­ёрдохи дабхарта шэрээд гарахабди. Хэдыш хүндэ юумые хүндэ гэнгүй хүдэлөө hэмди. Сэпэл ханимни ехэ шадалтай шолмо байшоо. Хайшан гээд бэ даа аргынь оложо, түрэл га­ралтайгаа ноёдто бариша үгэжэ бай­жа, бэеэ сүлөөлөөд гарашаhан юм.

Нэгэтэ тэрэ Татаурово hууринда Тогоошо үбгэнтэйгөө уулзашоо бэ­лэй. Хоюулаа нэгэдээд, харганаа, хамуур, гэр будаха хилгааhа уяха гэхэhээ эхилээд, жэжэ божо юумэ хэжэ, ногоон базаар дээрэ наймаа­лаад амидардаг болобо. Эндэ мүн лэ сүлэлгэдэ байhан нютагайнгаа Гом­бын Сэбэгтэй уулзаа hэн.

Аврам хулгайшан

Зэдын аймагта Аврамка гэжэ суу­тай хулгайшан байhан. Нэгэтэ даса­най нэгэ шэрээтэ иигэжэ гуйба:

- Монголой губиин хиидтэ шүтэл мүргэлэй нэгэ зүйл бии юм. Хүниие хамгаалдаг шэдитэй. Тэрэ бүтээлые намда асараа hааш, наhан соогоо амар амгалан ябаха адис хайрлахаб.

Аврашка мори мэдүүлэн, тэрэ дурсагдагша хиидтэ хүрэбэ. Мо­риниинь ехэ сэсэн, эзэнээ ябууд ойлгоод байдаг байгаа. Yнэгэн ха­ранхыда тэрэ харуулшанай бүхөөр унтажа байхада, хиидтэ маряан оробо. Обёорходонь, тэрэ абаха ёhотой бүтээлынь тойруулаад, хон­хонууд уяатай байба. Хурса хутагаар, угаа hэримжэтэйгээр хонхонуудай ооhорнуудые отолжо, тэрэ бүтээл абашаhан ха.

Гэртээ хүрөөд, шэрээтэдэ тэрэнээ үгэхэдэнь, урдаhаань хадаг бариhан. Тэрэ гэhэнhээ хойшо Аврам юумэ огто хулгайлхаа болиhон. Шэрээтэ заhал хээд, хадагаа барюулжархиhан байгаа ха юм.

Эрхи хулууhан хулгана

Нэгэ ламбагай гэртээ намша бүтээжэ hууба. Гэнтэ харахадань, эр­хинь үгы. Хүн ороогүй hэмнай. Хайшаа орошоо юм гэжэ гайхаба, бэдэрбэ.

Yглөөдэрынь бодоходонь, эрхинь бии болошоод, хажуудань үхэhэн хулгана хэбтэбэ.

«Ай, хөөрхы, ши хулгана, хүн гээшэ ехэ түрэлтэн гэжэ мэдэхэгүй, эрхи ху­луужа байгааш. Хүнэй нэрэ даангүй, үхэшэбэ ха юмши», - гээд хулганайн­гаа хойтохи намшые уншаhан гэхэ.

«Яахынь багшынгаа сонхо эмдэбэш»

Мэхэтэй Ешэ Мархай хоёр архи­даба. Урда тээнь Ешэнь багшадаа зэмэлүүлhэн байгаа.

Мархайгаа hайсар hогтоогоод, багшын сонхын хажууда абаашажа, «Сохи!» гэбэ. Һогтуу Мархай гүбижэл оробо.

Багша Мархайе зэмэлжэ, тэрэнь сонхо табиха баатай болобо.

- Ай, Мархай, яагаабши даа. Юундэ багшынгаа сонхо эбдэбэш. Шэллэлсэhүүл даа, – гэжэ хажуугаа­рынь Ешэ согсогонон гүйжэ байhан гэхэ.

Гомбын Тогоошо ахай

Сагаан Нугада 1913 ондо түрэhэн Гомбын Тогоошо ахай үншэрхэ зобо­хые hайса мэдэhэн хүн юм. Түрэhэн эжынь багадань бурхандаа мордоод, хойто эжын зараса болонхой, хараал шэрээл соогуур үндыжэл ябаа.

Нэгэ заа томо болоод, айлай үхибүү хаража, мал адуулжа хоолой­гоо тэжээгээ.

Эдирхэн наhандаа Yлэгшэн руу бодхуултажа ерэhэн. Эндэ Занын Гомботой нэгэдэжэ, эбтэй эетэй ажаhуугаа. Һаалишанаар, хонин дээ­рэшье – олон тээ хүдэлөө даа.

Полевой стан дээрэ тогоошо­ноор ажаллахадань, механизатор хүбүүд hайн hайханаар магтажа байдаг hэн.

Yнэн сэхэ, нарин нягта, эдеэ хоолhоо өөртөө абадаггүй – иимэ хүн байhан. Амтатай гэгшын хоол ша­наха. Элбэг дэлбэг гартай байhанаа гэршэлхэ.

- Яhа мүлжүүлхэдээ, оошороор хубаажа үгэдэг байhан юм. Олон зугаагүй, бэрхэ шадамар эгэшэ бай­гаа, - гээд, трактористнууд магтадаг hэн.

Аяар 87 наhа хүрэжэ, Тогоошо ахай бурхандаа мордоhон юм. Yншэн хүнэй хуби заяан – буянтай хүнэй ами наhан бэлэй даа.

 Галина (Доржо-Ханда) БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА

Галина (Цыден-Ешэ) РИНЧИНОВАГАЙ хөөрөөе найруулан бэшэбэ. Захааминай аймагай Үлэгшэн һуурин