Сагаан һарын хүндэлэл – Арьяа Баалада

Түүхэ домогуудһаа удхалан...

Эгээл иимэ нютагуудай нэгэн гэхэдэ, хада уулата Захааминай Санагын ехэ гол болоно. Эндэл Арьяа Баала бодисада арад зоноо хаража байха юм гэжэ заяаһан Заяа Хамбын захяагаар, Дамба Хамбын хүсэлөөр, арад зоной оролдолгоор, суута уран барималша Юрий Манда­гановай хүтэлбэреэр Арьяа Баалын мантан томо хүрэг заларуулагдаа бэлэй. Хаан сагаан Ташаашын дабаае дабажа ороходо, урдамнай Табан ехэ уулануудаар хүреэлэгдэһэн Санагын ехэ гол нэмжынэ. Баруугаарнь сэнхирхэн Сэхир сэбэр уһаяа Зэдэдээ нэмэхэеэ харьялан урдана. Зүүгээрнь Толто, Номто-Гол горхонууд шарья­жа, Сэхиртэеэ ниилэхэеэ шуу­майна. Энэ ехэ нэлэнхы гол соо нуур сөөрэмүүдэйшье миралзан байхань гайхалгүй. Тиин гэхэдэ, уулын оройдо нуур тогтошоод байхадаа, хүн зониие гайхуулдаг. Тиимэ үзэсхэлэнтэ гоё нуурнуудай нэгэн – байгаалиин нэгэ нюу­са болохо Нюдэн нуур даса­най зүүн-хойто уула дээрэ хүн зоной сэдьхэл хүдэлгэдэг. Онсо һониниинь гэхэдэ, урданай зоной хөөрөөгөөр Нюдэн нуур дасанай дэргэдэ оршодог Ехэ нууртай газар доогуур холбоотой юм гэхэ.

Урда сагһаа Болхойн нуур ехэ суутай байһан юм. Хабарай эхинэй Сагаан һарада тэрэ нуурай тэһэржэ, уһаяа газар дайдаар элбэ­гээр дэлгэрүүлхэдэнь, холо ойроһоо адуу мал ерэжэ уһалдаг байһан. Энэ дэмбэ­рэлтэ уһаниинь амитаниие һэргээн тэнжээхэ онсо өөрын хужартай байһан гэхэ. Тиимэһээ бүри холын нютагуудһаа, жэшээлхэдэ, аяар Үлэнтэһөө шадалтай баяшуул адуугаа һүрэгөөрнь туужа асардаг һэн. Теэд 1930- аад онуудай хатуу шэрүүн үедэ Санагын Сагаан даса­ниие тэһэлхэдэнь, Болхойн нууршье һүүлшынхиеэ тэһэрээд, газар руугаа шэлжэшэһэн юм. Тиибэшье Болхой талын ургамал ногоон эгээл шэмэтэй гэжэ мүнөөшье суутай зандаа. Тиигээд мүнөөл дасан дуга­нуудай түлэг һэргээд, Арьяа Баалын залараад байхада, Болхойн нуур баһал шэмэтэ уһаараа халиха бэзэ гэһэн найдал түрүүлнэ.

Байгаалиин елүүр дээрэ

Арьяа Баалын заларһан Улаан-Зураагай хормойдо энэл Ехэ нуур дээрэ мүнөө болотор үзэгдөөгүй һонин наадан Сагаан һарын наада­нуудай нэгэ ехэ хэмжээ ябуулга боложо үнгэргэгдөө.

Энэ наадан юугээрээ иитэрээ һонирхолтой болоо юм гэхэдэ: буряад заншалта һур харбалга, бүхэ барилдаанһаа гаду­ур, бүмбэгөөр хоккей наадан болон кёрлинг! Иимэ һонин наадануудые Арьяа Баалынгаа хормой­дохи Ехэ нуурай мүльһэн дээрэ үнгэргэхэ гэһэн үүсхэл буян үйлэдэлгын «Нэгэдэл» жасын гэшүүд, «Даша-Пүнсэглинг» хиидэй мүргэлшэдэй эдэбхитэн Зоригто Владимирович Очи­ров анхан гаргаа. Хүн зондоо туһатай хэмжээ ябуулга гэжэ энэ үүсхэлые аймагай засаг дарга Сергей Гонжитов дэм­жэжэ, аймагай Залуушуулай болон тамирай таһаг эмхид­хэлсээ. Энэ турнирай гол эмхидхэгшэнь – Байгалма Баировна Жамьянова. Мүн баһа мүнгэ һанганай, илаг­шадые шагналгын, хабаадаг­шадые урмашуулгын талаар хизаарламал харюусалгатай «Строитель», «СП Инвест» болон «Мост» нэгэдэлнүүдэй ахамад захиралнууд: В. Агекян, В. Замбалаев, М. Мангиров; Лариса Нико­лаевна Ардаева, Алексей Гончикович Аюров, Баир Валентинович Жамьянов, Солбон Дмитриевич Будаев, Тимур Васильевич Цынге­нов, Чингис Цырендоржи­евич Гомбоев гэһэн эбээн тэдхэгшэд өөр өөрын ехэ хубитаяа оруулаа.

Эндэ түрүүшынхиеэ үнгэргэгдэһэн кёрлинг наа­дан тухай мүрысөө эмхидхэг­шэ Байгалма Баировна:

- Бидэ нютагайнгаа ажабайдалда ямар нэгэн шэнэ һонин зүйл, наада нэбтэрүүлхэ гэжэ оролдодог­бди. Кёрлинг наадан – энэ ганса тамирай зүйл бэшэ, энэмнай үшөө хүн зониие харилсуулан нэгэдүүлхэ һайн арга олгоно, - гэжэ һанамжална.

Иимэ һонин наадан түрэл оршон тойронойнгоо уудам­да, хүхэ номин тэнгэриин тооно доро, байгаалиин зохёоһон жэнхэни елүүр дээ­рэ үнгэргэгдэхэдөө, бүришье һонин боложо үгэнэ. Тиигээд лэ олоной хабаадалгатай үндэһэн нааданууд, тами­рай мүрысөөнүүд, элдэб урилдаанууд саг үргэлжэ үнгэргэгдэжэ байбал, нютагай ажаһуугшадые, илангаяа ургажа ябаһан улаан бургааһадые, залуу үетэниие мүнөөнэй гад­жет-маджедуудые бохиитороо шагаажа һуухын орондо сүлөө сагаа зүбөөр үнгэргэхыень, өөһэдөө эдэбхитэйгээр хабаадажа, бэе махабадайнгаа элүүрые шангадхахадань, бэеэшье һориходонь туһатай гэхэһээ эхилээд, сэбэр агаарааршье сээжэ дүүрэн амилхадань - ямар һайн гээшэб; тии­гээдшье үетэн нүхэдөөрөө нүхэсэхэдэнь, олоной дунда бэеэ абажа ябахые һурахань баһал хэрэгтэй ха юм. Ушар иимэһээ Ехэ нуур дээрэ үнгэргэгдэһэн олоной хабаадалгатай энэ ехэ наадан зан­шалта болохо бэзэ гэжэ ехэтэ найдагдана. Иимэ һонин наа­да эмхидхэгшэд түрүүшынгээ туйлалтануудаар урмашан, бүри ехээр оролдохо бэзэ гэжэ һанагдана.

«Хүн зонойнгоо элүүр энхээр хүхин наадажа байхые Арьяа Бааламнай анхархадаа, баһал баясажа, һайн һайханаар хабаадагшадые адислажа байхал даа!