Чингис хаанай нангин Сагаан Һүлдэ

 Эб найрамдал үршөөхэ заяатай

“Тэнгэри” түбэй дээдын ахамад заарин бөө Баир Жамбалович Цырендоржиевай ударидалга доро бадарһан зулын гэрэлэй то­лондо Сагаан Һүлдые за­лан тахилгын тусхай бүтээл үнгэргэгдэһэн байна.

Буряад-монгол угсаа­та арадта ба бүхы Россиин ажаһуугшадта энхэ тай­бан байдал, эб найрамдал, эрэлхэг зоригой хүсэ ша­дал ба дээдын аршалалта үршөөхэ убадистай Юртэм­сые доһолгогшо агууехэ хаанай һүр жабхаланта Илалта­нуудай Сагаан Тугай Һүлдэ “Тэнгэри” түбэй ордон соо хүндэтэй һуурида заларба.

Хахад дэлхэйе эзэмдэжэ, агууехэ дайшалхы Римэй им­периие унагааһан Чингис хаан нэгэшье байлдаанда диилдээгүй гэжэ эли. Тэрэ бүхы шухала хэрэгүүдэйнгээ – дайшалхы түсэб табихын, хари гүрэнүүдэй элшэн сай­дуудтай хэлсээ баталхын, “Агууехэ талын яса” гэһэн хуулиин зарлигуудые, “Нюу­са тобшо” гэһэн түүхэтэ ном зохёон найруулхын урда тээ хүхэ мүнхэ Эсэгэ Тэнгэридэ мүргэжэ, ехэ үргэл мүргэлэй бүтээлнүүдые үйлэдэн тахи­даг, аршалалта ба туһаламжа гуйдаг заншалтай байһан гэжэ эли.

Тэнгэриие дэлхэйтэй холбоһон

Юртэмсые доһолгогшо хаанай илалтанууд асари хүсэтэй дээдын бурхад са­хюусадай үршөөлтэй гэжэ урдын монголнууд этигэдэг байһан.

Домогоор Чингис хаанай хүсэтэй сахюусадынь сагаан, хара, алаг эреэн үнгэтэй гур­бан нангин Һүлдэ Тугууд соонь оршодог һэн ха.

Сагаан Һүлдэ амгалан тэнюун сагта хэрэглэгдэдэг байгаа. Тэрэнь сагаан мүнгэн түмэрөөр бүтээгдэһэн гур­балжан үзүүртэй, дээрэнь юһэн сагаан хүлэг моридой дэлһэнэй үһэнүүд намилза­даг һэн ха.

Хара Һүлдэ дайн дажар­та ошоходоо абаад ябадаг байһан. Эритэ һэлмын ал­тан хурса үзүүртэй, дээрэнь дүрбэн хара хүлэг моридой дэлһэн үлгөөтэй һүрөөтэй тэмдэг байһан.

Алаг Һүлдэнь сагаан һүлдэдэ адли гурбалжан үзүүртэй, сагаан ба хара хүлэг моридой дэлһэнүүдые холижо үлгэгдэһэн түхэлтэй байһан. Тэрэ амарлингы ба тэмсэлэй байдалай һэлгэһэн үедэ бодхоогдодог байһан гуримтай.

Эдэ гурбан һүлдэтэ Ту­гууд дэлхэйе дээдэ түбитэй холбоһон зэмсэгүүд, хүхэ номин Эсэгэ Тэнгэриин аса­ри ехэ хүсэ шадал, амжалта туйлалтануудые ба аршалал­та үршөөдэг һахюуһанууд гээд шүтэгдэдэг һэн ха. Бог­до Чингис хаанай илалта­нуудай заяанууд, монгол сэрэгшэдэй этигэлэй, най­далай ба эрэлхэг зоригой эхин һүлдэнүүдэй нюуса таабаринууд мүнөөшье элдэб яһанай эрдэмтэдэй анхарал татадаг.

Юртэмсые доһолгоһон, дэлхэйе дорьбооһон агууехэ хаанай илалтануудынь нан­гин һүлдэнүүдтэй сэхэ хол­боотой гэжэ онсо тэмдэглэг­дэнэ.

Сүмбэр уулын элшэтэй

Түүхын эрдэмэй кандидат Юрий Дробышев “Урдын Хи­тадай ниигэм ба гүрэн” гэжэ ном соо иигэжэ бэшэһэн байна:

- Дундахи зуунай монгол­нууд Чингис хааниие тус­хай эди шэдитэй хүн гэжэ тоолодог байһан. Дээдэ Тэнгэриһээ гарбалтай, ар­шалагша сахюусадтай хаан бүхы дэлхэйе эзэмдэн зон­хилхо заяатай түрэһэн. Тэ­рэнэй хүсэ шадалынь хүхэ мүнхэ тэнгэриин үршөөһэн һүлдэнүүд соо оршодог. Һүлдэнүүд гурбан түбиие холбоһон дэлхэйн хүйһэн гэдэг Сүмбэр уулатай онсо холбоотой. Үльгэр домогто уулын дээдын элшэ гэрэлтэй долгинуудые татажа асараад, Чингис хаанай бэедэ шэн- гээдэг гэжэ түүхын номууд соо бэшэгдэһэн. Тэрэ элшэнүүд хаанда гай­хамшагта ехэ хүсэ шадал, хизааргүй арга боломжонуудые үршөөдэг. Тиигээд эзэ­нэйнгээ наһа барахада, бүхы уг гарбалтадыень аршалалта дороо абаха гэһэн этигэлтэй.

Һүлдын түүхэһээ

Сагаан Һүлдын түүхэ 1206 онһоо эхитэй юм. Тэмүүжэниие хаан шэрээ­дэ залажа, Чингис хаан гээд соносхоһон хуралдаан дээрэ юһэн сагаан хүлэг моридой дэлһэтэй туг мандуулагдаһан түүхэтэй.

Агууехэ хаанай тагаа­лал болоһон хойно Үгэдэй хүбүүниинь Хүхэ Нуур гэһэн газарта эсэгынгээ дурасхаалта мавзолей байгуулһан. Тэрэ найман сагаан һэеы гэрнүүдһээ бүридэһэн мавзолей соо Богдо Чингис хаанай Хара Һүлдэ, эмээлынь, номо һуршань г.м. хубиин хэрэгсэлнүүд хада- галагдаһан байгаа.

Чингис хаанай захяагаар дархад гэһэн отог обогойхид нангин Һүлдыень гамтай- гаар хадагалжа ябаһан.

Саашадаа 1260 ондо Чин­гис хаанай аша хүбүүн - Ху­билай хаан үбгэ эсэгынгээ дурасхаалта найман сагаан һэеы гэрнүүдые гүрэн түрын зэргэдэ тахин, шүтөөнэй га­зар болгоһон байна. Тэрэнь агууехэ Хаанай хажуугаар хүбүүдтэнь – Джучи, Үгэдэй, Чагатай, Толуй, ашанартань – Гуюг ба Мүнхэ, гэртэхиндэнь – Есүүхэй баатар ба Үүлэн ха­танда зорюулагдаһан юм.

1270 ондо нүүдэл мавзо­лей Хуанхэ мүрэнһөө холо бэшэ сүл губиин дундахи Ор­дос гэһэн газарта байрлаһан. Тэрэнь мүнөөнэй Хитадай Үбэр Монголой дэбисхэрэй хото болоно. Харин XIII зуун­да тэндэ Монголой соёлой түб, зунай наадануудай бай­рын талмай байһан ха.

1510 ондо Бато-Мүнхын Даян хаан Юань уг залгам­жалай үедэ эгээл түрүүшынхиеэ монголнуудые чингизидүүдэй Туг доро нэгэдүүлэгшэ, Сагаан Һүлдые тахилгын агууехэ үйлэ бүтээл үнгэргэһэн түүхэтэй. Тэрээнһээ урагша Сагаан Һүлдые Алаг Һүлдэтэй хам­та 300 жэлэй туршада чахар гэһэн обогтон сахин хадагал­жа ябаһан гэдэг.

1634 ондо Лыгдэн хаанай наһа бараһан хойно Сагаан ба Алаг Һүлдэнүүд нүүдэл мавзолей руу үгтэһэн бай­гаа.

Чингис хаанай мавзолей

1954 ондо Хитадай пра­вительство Ордос хотодо Богдо Чингис хаанай тогто­мол байнгын ордон-мавзо­лей бодхооһон юм. Хаанай ордоной бүмбэгэр оройтой гурбан байшан руу нүүдэл мавзолей соо нангинаар ха­дагалагдажа байһан бүхы хэрэгсэлнүүдынь хүндэтэйгөөр зөөлгэгдэһэн байна.

Ордоной үргэн ехэ дэбис­хэрые “Тэнгэриин хүбүүн” гэжэ мори унаһан Богдо Чингисэй һүр жабхаланта го­ёор урлаһан дүрсэ нээдэг.

Ордон-мавзолейн гол ехэ танхимынь хоёр дүрбэлжэн километрэй хэмжүүрэй талмайтай, ниидэн элиһэн бүргэдэй түхэлтэй юм. Тэрэнь эрэлхэг зоригтой, һүбэлгэн шуран хааниие һүлдэлнэ. Ханануудыень үльгэр до­могто зонхилогшын наһанай намтарһаа зураглалнууд шэ­мэглэдэг.

Тус мавзолей соо жэлэй дүрбэ дахин Богдо Чингис хааниие тахин хүндэлэлгын тусхай бүтээлнүүд үргэн дэ­лисэтэйгээр үнгэргэгдэдэг заншалтай юм. Һарын нэгэ дахин бага хэмжээнэй ёһолол бүтээлнүүд үйлэдэг- дэдэг.

Харин Бар жэлдэ – Сагаан Һүлдые, Луу жэлдэ – Хара Һүлдые шүтэн тахилгын агууехэ уншалга бүтээлнүүд үнгэргэгдэдэг гуримтай.

Түүхын дансанууд соо Бог­до Чингисэй Һүлдэнүүдые ондоо гүрэнүүд руу абааша­жа, тэндэ байрлаһан монгол туургата арадуудые адисла­хань зүбшөөлтэй ха.

Буряадай бөө мүргэлэй “Тэнгэри” түб табан жэ­лэй туршада хэлсээнүүдые ябуулжа, туйлай ехэ орол­долго ябуулгануудай хүсөөр хүхэ мүнхэ Тэнгэриин хүбүүн - агууехэ Богдо Чингис хаанай үльгэр домогто, хүн түрэлтэнэй сэнгүй эрдэнитэ баялигые – нангин Сагаан Һүлдые ордондоо залажа мандуулба гээшэ.