Айлшадай анхаралда

2008 он. Баргажанай гол дасан. Янжима бурханай ордон. Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай амгалан байдалай түлөө зальбараад, гороо хэһэнэй удаа Надежда Бадмаева сэсэглэһэн мойһоной һүүдэр доро амаржа һууна. Аянай шубууд ганганалдаһаар нютагаа бусажа, зэлэ татаад ниидэнэ. Надежда эгэшэ Улзыха хадынгаа саһата оройень нюдөө һарабшалжа байжа шэртэжэ харана. Эгээл иигэжэ аалин намдуу оршон байдалда байгаалитаяа ниилэжэ, амаржа байтарнь, томо гэгшын автобус хүрэжэ ерээ. Тэрээн сооһоо хэдэн арбаад аяншадай буужа гарахада, нэгэ эхэнэр угтажа абаад, Баргажан дасанай түүхэ, Янжима бурханай дүрсэ тухай хөөрэжэ эхилбэ. Тиигэжэ байхадань, үшөө олон айлшад буужа ерээд, тэрэ эхэнэрэй сүлөө орохыень хүлеэжэ, сагаа баража, иишэ-тиишээ алхалнад. Эдэ бүхы юумэ хаража һууһан Надежда эгэшын харахан толгойдо нэгэ бодол түрэбэ.

- Ерэһэн айлшадта би түрэл арадайнгаа, нютагайнгаа болон дасанайнгаа түүхэ юундэ хөөрэжэ шадахагүй гээшэбиб гэжэ бодомжолооб, - гээд, Надежда Феликсовна хэлэнэ.

Тэрэ сагһаа хойшо Баргажанай дасанһаа 10 гаран модоной зайда оршодог өөрынгөө Хилгана нютагһаа тэрэ ябага нюсэгөөр дасан руу харгылжа, холын айлшадые угтажа абаһан бэеэрээ, нютагтаяа танилсуулжа эхилээ бэлэй. Багша мэргэжэлтэй, хүн зоной урда үгэ хэлэхэ шадабаритай, анханһаа һүбэлгэн Надежда Бадмаева ябан ошон, энэ һалбарида хүдэржөө гээшэ аабза. Удаань тэрэ айлшадые өөрынгөө Хилгана нютаг дээрээ хүлеэн абадаг болохо байна гэжэ шиидээ. Энэнь тон зүб байба. Тиигэжэ нютагайнгаа зүүн захада буряад-монгол гэр тодхоод, тэндээ түрүүшын айлшадаа угтажа эхилээ.

Мүнөө байгша оной эхинһээ аяар 1000 гаран аяншадые угтажа, арадайнгаа урданай зан заршам, байра байдал тухай угаа һонирхолтойгоор хөөрэжэ үгэхэһөө гадуур буряадай заншалта амтан эдеэгээр хүндэлнэ.

Ерүүл зонһоо байха буряад залуу хүбүүд, басагаднай элинсэг хулинсагуудайнгаа заншалта байдал тухай мэдэхэеэ болиһон саг ерээ. Хэдэн үе буряадууд хүдөөһөө гаража, хото городоор байрладаг болонхой ха юм даа. Эгээл иимэ зондо буряад арад яагаад ажамидаржа байгааб, байдалаа яагаад зохёожо ябааб гэһэн удхатай хөөрөө шадамар бэрхээр хөөрэжэ үгэнэ.

-Нёдондо ээлжээтэ зоноо угтаад байхадаа: «Үшөө нэгэ һэеы гэртэй болохоёо һананабди», - гэжэ ама гараһан байгааб. Тэдэ аяншадай тоодо Гэсэр Гомбоев гэжэ хүн ябаһан аад: «Би танда нэгэ гэр абажа бэлэглэхэб», - гэхэдэнь, һанаандаа ойро абаагүй һэм. Үнэхөөрөө, жэлэй үнгэрхэдэ, тэрэ Гэсэр Владимирович хонходожо: «Һэеы гэртнай бэлэн, абаашахадатнай болохо», - гэжэ хэлээ.

- Тиихэдэнь угаа баярлаһандаа, тэрэ дороо ошожо асараабди. Сэхыень хэлэхэдэ, би үнэншөөгүй байгааб. Мүнөөнэй хүндэ сагта иимэ ехэ бэлэг бариха аргатай, һайн һанаатай зон байдаг юм байна, - гэжэ баяртайгаар Надежда эгэшэ хөөрэнэ.

Буряад айлай оршон байдал, үри хүүгэдээ хүмүүжүүлгэ, айл аймагаа угталга, эрэ эхэнэр хоёрой харилсаан, залуу бэриин хадам эхэдээ хандалга гэхэ мэтэһээ эхилээд, мал ажал, эдеэ хоол хүрэтэр аяар 2 сагай туршада һонирхолтой хөөрөө Надежда Феликсовнагай дэлгэхэдэнь, сагайшье ошоһыень ойлгохоор бэшэ.

Надежда Феликсовна гансал аяншалгын һалбарида ороод хүдэлнэ бэшэ, мүн нютагайнгаа түхэл шарай һэргээхэ, арад зондоо ажал яагаад олгохоб гэжэ бодожо ябадаг зоной нэгэн юм. Гурбан жэлэй үмэнэ Хилгана нютагта сагаан эдеэнэй дээжэ - Һүнэй баяр наада эмхидхэжэ, олон тоото айлшадые холо ойроһоо угтаһан юм. Үшөө элдэб түсэлнүүдые зохёогоод, грантын ашаар арадтаа туһатай ажал хэрэгүүдые эмхидхэнэ. Жэшээлхэдэ, 2015-2017 онуудта хоёр грант шүүжэ шадаа. Тэрэ мүнгэнэй туһаар «Дүрбэн тулга» гэһэн урданайнгаа ёһо заншал һэргээхэ түсэл бэелүүлээ. Үшөө тиихэдэ нютагай уран гартай хүбүүдэй хэжэ байһан ажалдань туһа үзүүлээ. Нютагай эхэнэрнүүд эблэржэ, хонинойнгоо нооһо ээрэжэ, хүнжэл, шэрдэгһээ эхилээд, бүри нооһо шэрэжэ, хубсаһа хунар бүтээжэрхихэ шадабаритай болоо.

Хилгана хүрэжэ ерэһэн айлшад нютагай дунда һургуулиин багша­нарай болон һурагшадай хүсөөр байгуулагдаһан хизаар ороноо шэн­жэлгын музей орожо хараха арга­тай юм байна. Тэндэ буряад арадай түрүү хүбүүдэй нэгэн - мүнөөнэй Монгол орон, Буряад Улас бай­гуулгада тон ехэ үүргэ оруулһан хубисхалшан Элбэг-Доржо Ринчи­ногой ажаябуулгада зорюулагдаһан аргагүй һонин булан түхеэрээтэй. Үшөө тиихэдэ арадай уран зураашан Солбон Ринчиновэй алтан биирэ дороһоо мүндэлһэн зурагууд музей гоёор шэмэглэнэ. Юрэдөө, харуулха, хөөрэхэ юумэн олдоод лэ байха юм.

Мүнөө жэл хура бороотой байжа, Баргажан ехэ мүрэмнай эрьеһээ халижа, Хилгана нютаг хүрэхэнь бэрхэтэй болоод байна гэжэ урдахи дугаарта гараһан зураглал соогоо дуулгаа һэмди. Энээнһээ боложо, аяншад тиишээ ошохо ямаршье аргагүй болоходонь, Надежда эгэшэ анханайхидаал адли Баргажанайнгаа хиидтэ өөрөө онгосоор уһаяа гаталжа ошоод, хүндэтэй айлшадтаа һонин хөөрөөгөө дэлгэнэ.

-Урдаа табиһан зорилгонууднай ехэ. Манай Баргажан голдо аяншад һаял һүүлэй хэдэн жэлэй туршада ябадаг боложо байна. Энэ талаар хэгдэхэ ажал гээшэ дүүрэн. Энээнһээ саашаа яагаад хүгжэхэбибди гэжэ ойлгожо ядахашье саг ерэдэг. Мэргэжэлтэдэй талаһаа туһаламжада хүртэхэшье һанаан байна. Гансал Янжима бурханайнгаа заларһан газарые тойроод аяншалгын хэдэн шэглэл зохёохо арга бии. Заримдаа һанаан бии аад лэ, һоёон хүрэхэгүй. Юрэдөө, заримдаа уһанай эрьедэ һуугаад, өөрынгөө асарһан эдеэ хоол бариха тусхай түхеэрэгдэһэн газар гэжэ байхагүй, – гэнэ Надежда Бадмаева.

Ябан ошон, арад зомнай айлшадые угтахадаа, бага зэргэ алта мүнгэшье олохо аргатайбди гэжэ ойлгоходоо, энээн руу тархяа эрьюулжэ хараха болохол даа.