​Гэгээн одоной гэрэл доро

Буддын шажанай номнолдо Риха мүшэнэй ялархада, тэрэнэй туяа доро ялалзаһан номин хүхэ аршаан булагууд, ямаршье уһа голнууд, нуурнууд хүн зониие аргалха шэди хүсэтэй болодог гэжэ хэлсэдэг. Байгша ондо энэ мүшэн сентябриин 14-һөө 20 болотор огторгойдо толорхо. Тиимэһээ эгээл эдэ үдэрнүүдтэ үрдижэ, аршаанда ошожо амарбал, үгышье бол, миин гэртээ залажа асараад, хэдэн хоногой туршада шэдитэ уһанда хүртэбэл, бэе махабадаа аргалха аргатай болонод.

«Риха» гэжэ үгэ санскрит хэлэнһээ буряадта оршуулагдахадаа, «нангин» гэһэн удхатай. Энэ жэл ямар үдэрнүүдтэ Риха толорхоб гэжэ лама санаартан зурхайгаар наринаар тооложо гаргадаг юм. Жэл бүхэндэ тус мүшэн ондо ондоо үдэрнүүдтэ тудажа, элшэ хүсэеэ эльгээдэг.

Буряад ороноймнай нютаг бүхэн эмтэй домтой аршаануудаар баян гээд олондо мэдээжэ. Манай элинсэгүүд одо мүшэдэй гарагые һара нараа хаража тооложо, аршаан булагуудай эгээл хүсэтэй болоһон сагые гаргадаг байһан. Эгээл энэ үедэ үбһэ хулһаяа хуряажа, жэлэйнгээ нэгэ ехэ ажал дүүргэхэдээ, нютагайнгаа аршаан булагуудта ошожо, бэе махабадаа амаруулдаг, аргалдаг байһан гэхэ.

Халуун ба хүйтэн аршаанда орожо һуухаһаа гадна, тэрэниие амтархан байжа уухада, хүнэй бэедэ баһал һайн нүлөө үзүүлдэг гээшэ. - Рихын үедэ одо мүшэд нэгэ онсоор зэргэлээд байдаг. Һарын элшэ туяа хүхэрэн, уһа голнуудаа шарахадань, тэдэнь тон ехэ хүсэтэй болодог, үшөө муухай бузарыень таһалдаг юм, - гээд, минии танил нэгэ лама хэлээ һэн.

Хүн түрэлтэн - ямаршье арад байг, уһа гол, нуур далайнуудаа бузарлахагүй гэжэ оролдодог гээшэ аабза. Үшөө тэрээндэ шүтэжэ мүргэжэ байдаг ха юм. Буряад арад зомнай уһанай эзэн Лусад хааниие хүндэлжэ, сэржэм сагаагаа үргэдэг заншалтай ха юм. Хүнэй ехэнхи хубинь уһанһаа бүридэнэ. Тиимэһээ аршаан булагуудта хүртэжэ, бэеэ эмнэдэгынь зүйтэй. Һайн үреэл табижа үлеэһэн уһан хэды сагай үнгэрбэшье, ямаршьегүй зандаа байха, харин хараал шэрээл табиһан уһанай шэнжэ тэрэ дороо ондоо болодог гэжэ дэлхэйн эрдэмтэд шэнжэлгэ хэһэн байдаг.

- Бидэнэй багада эжы, абамнай жэл бүхэндэ Хүшэгээрэйнгээ аршаанда ошожо амарха гэжэ оролдодог һэн. Хара, хүндэ ажал хэжэ үндыһэн гэртэхинэймнай яһа уһаниинь үбдэхэ даа. Тэндэ 5-6 хоногой туршада аршаанда оробол, мүн лэ 5-6 үдэрэй туршада юрэ амаржа байдаг бэлэй. Тэрэнэй һүүлдэ гэртээ ерээд, бэеэ баһа гамнаха, һалхи шуурганда огто үлеэлгэжэ болохогүй. Жэл бүхэндэ ошожо амаржа байхаар бэшэ, заримдаа хорюултай байха. Жэшээнь, уһанда һуудалтай һаа, тэрэ жэлынь аршаанда нюур үгы гэжэ байха. Аршаанда амарха гэжэ бодоо һаа, ламада ошожо, заал һаа ном нээлгэжэ үзүүлхэ хэрэгтэй, - гээд, Санжидма Бадмаева эгэшэ хэлэнэ.

Ойлгомторгүй байтарнай саг гэжэ ходороод лэ байна даа. Һаяхана саһан хайлажа, ургы сэсэг һалбаржа, хүхын дуута һүнинүүд захалба гэхэдэшни, зунай халуун хэзээ бууража, алтан шара намарнай хүрэжэ ерээд, эзэн ёһоор байна бшуу. Түргэн урасхалта ажабайдалай юрьеэн соо нэгэ бага зог гэхэ амаралта хүн бүхэндэ хэрэгтэй.

- Мүнөөнэй залуушуул Риха мүшэн гараба гээд лэ, ехэ, бага хүнэгөө ашаад, түмэр агтаяа жолоодожо, мэдээжэ амаралтын газарнуудта ошоһон бэеэрээ аршаан абажа мэдэдэг болонхой. Тэрэнь хэр туһа болодог юм ааб даа? Хүн гээшэ үнэн зүрхэнһөө сэдьхэжэ, тус аршаанда хүртэбэл, алибаа үбшэнһөө һалахаб гэжэ бодоод, маани мэгзэмээ уншаад, һайнаар амархада туһа болоно гээшэ. Харин гүйдэл дундаа аршаанда ороод, хүртөөд, һэегүй ошоходо, балай дээрэ юумэн байхагүй, - гээд, мүн лэ Санжидма Раднаевна хөөрэнэ.

Баргажан голой нютаг бүхэндэ өөһэдын нютагай зоной амарха, бэеэ аргалха аршаан булагууд бии юм. Урданай сагһаа хойшо ажалша малша арад зон тэндээ ошожо амардаг һааб даа. Оршон сагай үедэ зарим тиимэ амаралтын газарнууд хаясаанай болонхой. Жэшээнь, Гааргын халуун аршаанда мүнөө хүн үгы. Урдандаа баригдаһан байра байшангуудыншье һалажа һандаржа байна хэбэртэй. Анхандаа СССР- эй булан бүхэнһөө арад зон субажа амардаг һэн. Тиимэрхүү байдалнууд олон тээ дайралдадаг байгаа ёһотой.

- Бүхы аршаанууд Баргажан голдоо урдажа ородог. Тиимэһээ намартаа ерэжэ, Баргажан мүрэндөө ороод ба шунгаад гараа болбол, аршаанда хүртэһэнтэй сасуу болохо. Би хүбүүдтээ намартаа заатагүй гэртээ ерээд, уһандаа ороод, нютагайнгаа аршаан булагуудһаа тэнхээ тамир абаад ошогты гэжэ хэлэдэг хүм, - гээд, Лугшахаан нютагай суута барилдаашадай эсэгэ Очир Бухаевич Цыренов хэлэнэ.

Энэл үедэ аргатай һаа хэдэн үдэрөөр нютагайнгаа аршаануудта ошожо амархада аятай зохид. Амаржа, шэнэ хүсэтэй болоод, хагсуу хүйтэн үбэлэйнгөө хаһа дабахабди.