​Степан Калмыков: «Алтан медаль абахал байгаабди»

Сүлөөтэ барилдаагаар Ород Уласай чемпионат Улаан-Үдэ хотодомнай үнгэржэ, барилдаанда дуратайшуулай ёһотой һайндэр болоо гэмээр. Дүрбэн үдэрэй туршада ФСК-гай томо ордон соо малгайн унаха забһар үгы байба. Тиигэншьегүй аргагүй, юундэб гэхэдэ, дэлхэйн түрүү барилдаашад сугларжа, хэн хэниинь һайн бэлэдхэлтэй байнаб гэжэ элирүүлбэ ха юм. Энэ урилдаанда бүхыдөө «Ород Уласай спортын габьяата мастер» гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй 8 тамиршан, харин уласхоорондын зиндаатай 61 тамирай мастер хүрэжэ ерэһэн байна. Буряадаймнай суглуулагдамал командын бүридэлдэ 39 тамиршад орожо, тус урилдаанда тэмсээ. Найдал түрүүлһэн Евгений Жербаев мүнгэн, Балдан Цыжипов болон Алдар Бальжинимаев хоёр шанга тулалдаанда диилэжэ, хүрэл медальнуудта хүртэжэ шадаһан байна. Энэ ехэ тэмсээнэй дүнгүүдээр багшын эрдэмэй доктор, ажалайнгаа намтар барилдаанай һоригшоор эхилһэн Степан Владимирович КАЛМЫКОВТОЙ уулзажа хөөрэлдэһэн байнабди.

- Сайн байна, Степан Владимирович! Энэ сүлөөтэ барилдаагаар Ород Уласай чемпионат хараад байхадаа, ямар сэгнэлтэ үгэхэ байна гээшэбта?

- Гүрэнэй хэмжээнэй иимэ ехэ тэмсээн манай нютагта боложо үнгэрһэниинь ехэ һайшаалтай. Аяар 30 жэлэй туршада иимэ зиндаатай урилдаан Улаан-Үдэдэмнай болоогүй байгаа. Барилдаа хараха угаа дуратай зон ехэ олоороо суглараа. Түүхэтэ хэмжээ ябуулга болоо гэхэдэ, буруу бэшэ. Харин нүгөө талаарнь хараад үзэхэдэ, манай буряад хүбүүд энэ тэмсээндэ тиимэшье һайн бэлэдхэлтэй хүрэжэ ерээ гэхээр бэшэ байна. Аяар 40 хүбүүдэй дундаһаа 3 медаль нютагтаа үлөөгөө гээшэбди.

- Энэ урилдаа харахада, Хойто-Кавказай тойрогой нээмэл чемпионат болоно юм гү гэжэ һанахаар байна. Хадын хүбүүд юундэ дэлхэй дээрэ түрүү зэргэдэ ябана гээшэб? Эдеэ уһанһаа, түрэһэн газар дайдаһаа болоно гү?

- Энэ талаар ехэ таагдашагүй нюуса байхагүй. Хойто-Кавказда барилдаанда тад ондоогоор хандадаг ушарһаа болоно гэжэ хэлэхэ байнаб. Һургалгын, һорилгын онол аргануудынь манай эндэхиһээ ондоогоор зохёогоотой. Хоёр үгөөр хэлэхэ болоо һаа, тэндэхи тамиршад мэргэжэлтэ шатада байгаа һаань, буряад хүбүүднай һайн дуратанай зиндаатай шэнги болоно. Хараад үзыт даа, манай тамиршад гэр бүлэеэ тэжээхэ гэжэ сагдаада, Зэбсэгтэ хүсэнүүдтэ алба хааха, үгы гэбэл, олзын хэрэг эрхилжэ ажаллаха баатай болоно. Харин Дагестанда тамиршан гансал һорилгоёо хээд, ондоо юумэндэ һанаата болоногүй. Үглөөнһөө үдэшэ болотор унтаха бодоходоо, гансал барилдаан тухай шэбшэжэ ябана. Газар уһан, дэлхэй дайда нүлөөлнэ гэхэдэ, буруу шэнги байна.

- Та тэрэ Хойто-Кавказ нэгэтэ бэшэ ябаһан, хараһан, тэндэ олон танилнуудтай байна гээшэт. Барил­даанда ямар хандасатай байһыень нюдөөрөө хараһанаа хөөрыт?

- Тэндэхи мэдээжэ абарганууд өөрын нэрэмжэтэ һургуули байгуулдаг юм. Тиигээд тэрэ һургуулиингаа шабинарые бэлдэжэ, дэлхэйн, Олимпиин наадануудай орьёлдо гаргаха гэжэ аһан ехээр оролдоно. Бидэ шабинарай ерэхэдэ, һайнаар барилдабал, Ород Уласай спортын мастер болохош гэжэ хэлэдэг байгаа һаамнай, харин тэдэнэр заатагүй Олимпиин наадануудай алтан медаль зүүхэш гэжэ хүүгэдтээ тархидань оруулна. Өөрын һургуули байгуулһан мээдэжэ абаргань олзын хэрэг эрхилэгшэдтэй холбоо барижа, мүнгэ оруулна, тамиршадаа бэлдэхэ хэрэгтэнь һайн оршон байдал түхеэржэ үгэнэ. Тиигээд элдэб олон урилдаануудта оролсоно. Тамиршан хэды һорилго хэбэшье, тэмсээндэ хабаадалгагүйгөөр урагшалхагүй. Мүнөө энэ чемпионадай болоходонь, мэдээжэ Арсен Фадзаев хүрэжэ ерээд, осетин хүбүүдэйнгээ түлөө оролсоно, тиихэдэ гурбадугаар олимпиин абарга Бувайсар Сайтиев өөрынгөө нэрэмжэтэ һургуулиин шабинарые харалсана.

- Хадын хүбүүд үреэ эмниг морин шэнги гү, али хадын уһанай түргэн урасхал мэтэ дэбхэржэ, бусалжа байһандал барилдана. Манайхин нэгэ бага аалин намдуугаар тулалдаһан шэнги. Энэ шалтагаанда шажан мүргэл нүлөө үзүүлхэ гээшэ гү?

- Шажан мүргэл баһал өөрын нүлөө үзүүлхэ. Буддын шажан тэсэмгэй, хүн бүхэндэ адли хандасатайгаар хүмүүжүүлхэ гэжэ оролдодог, харин Ислам шажан гээшэ нэгэ бага нэтэрүү, үсэд шэнги. Тэрэ нүлөөнь барилдаанай хибэс дээрэ харагдаад байдаг. Тиигэбэшье шажан мүргэлһөө дулдыдана гэхэнь буруу. Тамиршан өөрөө өөртөө этигэлтэй һаа, юунһээшье айхагүй. Бэедээ найданги, зоригтой болохынь тула багшанарынь тамиршанай толгойдонь оруулха болоно. Һорилго ехэтэй, бэеэ мэдэһэн, биб гэһэн хүбүүд зоригтойгоор, түргэн шуранаар барилдана ха юм даа. 1970-1980-яад онуудаар манай хүбүүд мэргэжэлтэн ёһоор һорилгоёо хэдэг байгаа. Тиихэдэ амаргүй шанга барилдаашад урган гараа. Жэшээнь, Борис Будаев, Олег Алексеев, Геннадий Манжуев гэгшэдһээ эхилээд, тоолохо болоо һаа, олон, эдэнэрнай хадын хүбүүдһээ доро бэшэ, харин тэдэниие бүри бажуудаг байгаа. Бүхы юумэн багшаһаа эхитэй. Жаахан хүүгэдтэ ямар юумэ толгойдонь оруулнабши, тэрэл зааһан заабаряаршни ябахал даа. Хүүгэдээ ямаршье хүнэй урдаһаа гараад тэмсэхэ зоригтойгоор һургаха хэрэгтэй. Хүнэй алдар, нэрэ зэргэһээ түбэгшөөнгүй, урдаа табиһан зорилгоёо яажашье һаань бэелүүлхэ гээд ябаха хэрэгтэй. Багшын ажалай нүлөө гээшэ амаргүй ехэ ааб даа. Бэрхэ барилдаашаниие, юрэдөө ямаршье тамиршаниие бэлдэхэдээ, гансал һорилго хэрэгтэй бэшэ. Һорилгын хажууда тамиршанай сэдьхэлэй байдал (психологи) һайнаар ойлгохо шухала - хажуудань заатагүй эмшэдэй, бусад эрдэмтэдэй шэнжэлгэ хэрэглэхэ ёһотой.

- Энээн тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт? Эрдэмэй талаар яажа тамиршаниие бэлдэхэ хэрэгтэй болоноб?

- Би багшанарай дээдэ һургуули дүүргээд, Москвада 3 жэлэй туршада аспирантурада һураа хүм. Тэндэ һураха үедөө СССР-эй барилдаашадай суглуулагдамал командада эрдэмэй комплексно бүлгэмдэ ажаллааб. Тамиршан бүхэниие адаглажа, тусхай хэмжээ ябуулга үнгэргэһэнэй удаа ахамад һоригшодонь тэрэ тамиршанда энэ талаар һорилго дутана, харин тэрэ талаарнь даруулаад ябана гэхэ мэтэ заабари үгэжэ байхаш. Жэшээнь, тамиршан һорилгодоо ерээд, удаан саг соо хубсаһаяа тайлажа нобшоржо байбалнь, тэрэ нэгэ бага ондоотой. Харин түргэн хубсаһаяа һэлгээд, хибэс дээрэ гараа болбол, тэрэ дуратайгаар һорилгодоо ерээ, ямаршье юумэн һаад хэнэгүй. Тамиршанай энэ жаахан ябадал дээрэһээ тэрэнэй сэдьхэлэй байдал гараад ерэнэ. Нэгэтэ өөрынгөө һурагшын иимэ байдалда ороод, уруу дуруу ябахадань, тэрээндээ биохимическэ анализ тушаалгааб. Шалгалтын дүнгөөр, тэрэ тамиршан бэеэ гамнангүй, үлүү гаратараа һорилго хэжэрхиһэн байгаа. Саг соонь обёоронгүйгөөр саашань һорилгоёо хэжэл байбал, тэрэ тамиршанда һорилгонь муугаар нүлөөлхэ байгаа. Иимэрхүү байдалда һорилгыень бага болгохо, амаруулха хэрэгтэй. Эрдэм шэнжэлэгшэд миин ажаллана бэшэ ха юм - хэдэн жэлэй туршада шэнжэлгэ, адаглалта хэжэ, зүб шиидхэбэри абана. Тиимэ һэн тула эрдэмтэдэй заабари хэрэглэхэ тон шухала. Манай эндэ тиимэ туршалга хэгдээгүй - мүнөөшье үгы. Би ажалдаа тэрэ СССР-эй суглуулагдамал командын онол арга хэрэглэжэ ажалладаг байгааб. Тиигэбэшье удангүй хүтэлбэрилхы ажалда дэбжүүлэгдээд, һоригшын ажалһаа холодоһон байнаб.

- Хибэс дээрэ гансал тамиршад барилдана бэшэ, харин һоригшод хүнэй нюдэнэй саагуур тэмсэдэг гэжэ хэлсэдэг.

- Заатагүй. Багша хүн гансал һорилгын хэмжээ хараад ябаха бэшэ - олон һалбарида анхарал хандуулжа ажаллаха ёһотой гэжэ хэлээ һэм. Тэрэ һоригшо, психолог, философ, политик, дипломат байха хэрэгтэй. Мүнөө энэ чемпионадта бидэнэй дипломати дутаа гэжэ сэхэ руунь хэлэхэ байнаб. Эндэ тренернүүдһээ гадна, мэдээжэ тамиршад, ноёд һайд хүрэтэрөө ажал ябуулха байгаабди. «Алтан медальһаа алхамай зайда байһан аад, тэрэнээ абажа бирабагүйт», - гэжэ минии яхад нүхэдни хэлэнэ. Нютаг дээрээ нэгэ алтан медаль яажашье һаань үлөөхэ гэжэ оролдохо хэрэгтэй байгаа.

- Зай, Степан Владимирович, саг оложо хөөрэлдэһэндэтнай баяр хүргэнэбди! Һайн даа!