​«Буряад үнэнэй» шогуудһаа

«Сагаан далиин» сагаан заяата хэшэг

«Аглаг үндэр Ахын аймагай “Сагаан дали” гэһэн литературна нэгэдэл – энэ дугаараймнай айлшан” гээд, “Байгал” сэдхүүлэй 2012 оной түрүүшын дугаарай гадар дээрэ бэшээтэй. Уула хадын хүмэгтэ, улаан үнгэтэ хабсагайн орьёлой наанахана сэнхир сэлгеэн зэрэлгээн соо ягаан-сэгээн үнгэтэй сагаан далиин сэсэгүүд үзэмжэ һайханаар һалбарна...

Гэсэр Богдо хаанай хизаар орон гэһэн домогтой, Саяан уулын үльгэр түүхэ дэнзэлһэн үндэр үзэсхэлэнтэй, огторгой тулама һарьдагуудтай, огсом омог мундаргануудтай хизаар нютаг лэ. Бүгэдэ Буряадай Хии морин һүүлэй үедэ эндэл үргэгдэжэ, түхэреэн жэлэй туршада түшэг болон намилзана бэшэ гү?

Ушар иимэһээ, республикын литературна нэгэдэлнүүдэй ажал ябуулгые харуулхадаа, амяараа нэгэ боти ном мэтээр согсолходоо, Ахын аймагһаа эхилхэ гэжэ шиидэһэмнай үндэһэтэйл бэлэй.

Тэрэ үедэ Ахын аймагай захиргаанай толгойлогшоор өөһэдымнай хүн, “Буряад үнэнэй” хүмүүжэмэл Б.Д.Балданов хүдэлжэ байгаа. Дүүтэмнай үүсхэлыемнай үнэн зүрхэнһөө дэмжэжэ, баясажа байһанаа мэдүүлээ һэн. “Аха” сониной харюусалгата секретарь С.Ш.Хаханцаковатай «Сагаан дали» нэгэдэлэй гэшүүдэй бүтээлнүүдые, хизаар нютагай түүхэ, уг изагуур тухай болон аман зохёолой дээжэ суглуулжа эльгээхэбди гэбэ.

“Саянская новь” сониной редакторнуудаар ээлжэлэн хүдэлһэн Клим Тулуевай, Владимир Галсановай болон Буряадай элитэ поэт Баир Дугаровай үүсхэлээр 1980 ондо “Сагаан дали” байгуулагдаһан түүхэтэй.

Үнэхөөрөөшье, Ахын буряадуудай уг гарбал, Гүшэг ламын морилһон тухай, Данзан-Хайбзун лама тухай, һоед угтанай хуби заяан, Зүүн Саяаниие шэнжэлэгшэд тухай статьянуудай удаа “Сагаан далиин” гэшүүдэй зохёолнууд түүхэтэ сэдхүүлые шэмэглээ һэн.

Баир Дашеевич өөрөө уран зохёолдо ульһатай, зохёолшо хүн хадаа урагшаа һанаатайгаар оролдоһониинь гайхалгүй. Илангаяа “Буряад үнэнөө” уг эхэ гуламтамни гэжэ хүндэлжэ, сэгнэжэ ябадаг уян сэдьхэлтэй нүхэрнай сэдхүүлэй гарахые хүлеэн татаад, хонхододог болобо.

Хабарай түрүүшын һарын 12-то энэ дугаарнай мүндэлшэбэ.

Сагаан дали,

Саһан шулуун хоёрһоо

Сэсэглэн һалбарһанаа хөөрэлши...

Сагаан дали,

Сарюун дэльбэнүүдэйш толон

Сэнхир уулануудай миһэрэл гү? –

гэһэн ирагуу найрагшын мүрнүүдээр буужа ерэбэл даа, Саяан уулын сагаан заяанай гэрэл...

Түсэлдэмнай эхи табиһан дугаараа һайхашаахашье гээшэмнай... “Хойноһоо бусад аймагуудаа дахуулхаш даа”, - гээд, гадарыень эльбэнэбди, түрүүшын “хараасгайханаа” энхэрнэбди. Иигэжэ һуутарнай, телефоной хонхо наяршаба. Баир Дашеевич Балдановай гүндүү эршэтэйгээр дуугархань дуулдаба:

- Сэдхүүлээ абаад баяртайбди. Монголһоо ерэһэн түрүүшын айлшадтаа бэлэглээбди. Одоо ехээр хүхилдэбэ. Теэд энэмнай мүнгэтэ гээ бэлэйт. 600 хэһэгэй түлөө 78 мянгые түлэхэбди гээ һэмди. Договортнай теэд алим? Түргэн эльгээгыт лэ! Мүнгэнтнай хэбтэһээр “үжэшэхэнь”. Мүнөөдэр-үглөөдэртөө шамдагты!

Мүнгэ танга, олзо тухайгаа бодохо аад лэ, мүрнүүдээл намнадаг сэдхүүлшэ гүбди даа гэжэ өөһэдыгөө сагааруулан татаад, договороо эльгээбэбди.

Саяан ууламнай, “Сагаан далимнай” иигэжэ сэнтэйхэн хэшэгээ һарбайгаал бэлэй. Урматай үгөөрөө шэнэ үүсхэлыемнай дэмжээл бэлэй.

Дура зоргоороо Цэбээн Будаевич…

Ц.Б.Цыренжапов «Буряад үнэн” сониндо фотокорреспондентээр ажаллажа байһанаа “Правда Бурятии” сониндо һүүлдэнь орожо ажаллаһан юм. Огсом дорюун зантай ахатан ходо шог зугаа дэлгээжэ, хүхюутэй хүгтэй ябадаг һэн.

“Правда Бурятии” соо болоһон ушар. Цэбээн Будаевич нэгэ эхэнэр бэшээшэтэй үр-тар гэлдэһэн байгаа. Летучка боложо байба. Элидхэлшэ тэрэ эхэнэрэй статьяе магтаад бү һалыш. Цэбээн ахатанай уурынь хүрөөд, уншаашьегүй һаа, убайгүйгөөр хэлэбэ:

- Юунэй түлөө магтана юмта? Хооһон баримтанууд лэ, шэнжэлэл үгыл.

- Тиимэ бэшэ, - гээд, элидхэлшын һөөргэдэхэеэ һанахада, ахатамнай шууд добтолбо:

- Иимэрхүү статья бэшэхэнь нохойн наадан юм ааб даа. Намдал адляар эгээл зүб ракурс оложо, нюдэ баясуулма дүрэ зураг буулгажа шадаха гүт? Мэргэн ангуушан яагаад хэрмэнэй нюдые онон тудаха аргатайб, тэрээн шэнги...

Редактор И.В.Казанцев ехэл өөгшөөнгёор шагнана. Бэшэлгэндээшье тоти, улаан хэлэтыешье урдаа оруулдаггүй сурбалжалагша эхэнэрнүүд үг-маг гээд, дуугай болошобо. Харин суглаанай удаа таража ябахадаа, хоорондоо хөөрэлдэнэ ха:

- Цэбээнэй юуншье гэжэ хэлээ һаань, редактор нэгэтэшье ажаглалта хэдэггүй.

- Хари гыш даа. Дура зоргоороо Цэбээн Будаевич гүб даа...

Дуугай мэндэшэлэлгэн

Ленинэй гудамжадахи редакциин байшангай хойто талын кабинет соо мэдээсэлэй таһагайхид ажалаа аажамхан хэжэ байтарнай, хүн сонхо тоншодог байба. Ушарынь хадаа урдандаа КПСС-эй Буряадай обкомой секретаряар, удаань Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Түрүүлэгшээр ажаллаһан Доржи Цыремпилович Цыремпилон сэбэр агаараар амилхаяа гараад ябажа байгаа бшуу.

Наһанайнгаа амаралтада хадаа сүлөөтэй аажамхан Сэлэнгэ мүрэнэй эрьеэр зайгуултаад ерэдэг заншалтай һэн ха.

Бадма Тибочкиевич сонхо тээшэ хараад, “А, старый ...” гэһэн зургаан үзэгһөө бүридэһэн үгэ хэлээд энеэбхилхэ. Урилгы шарайтай Доржи Цыремпилович нюураа бүри урихан болгон, оонигошон хараха. Сэлэнгын эрьеэр нилээн зайһанай удаа бусалгандаа кабинедтэмнай орохо. Бэеэр жэбжэгэр үндэр хүн һэн. Хэды хүйтэншье һаань, хүнгэншэг пальто үмдөөд ябадаг бэлэй.

Бадма ахай нөөхил мэшэеэһэн зандаа угтаха. Олон үгэ андалдажа хөөрэлдэхэгүй, иигэжэл бэе бэедээ энеэбхилжэ, амараа мэдэлсэжэ, сэдьхэлээ ханадаг һэн ха. Иимэ мэндэшэлэлгэн ямаршье зугааһаа үлүү үнэтэй бэлэй гү...

Өөрсэ янзын рекорд

А.Л.Ангархаевай хөөрөөнһөө:

- Норпол Аюшеевич Очиров буряад уран зохёолдо тон хоморой хүн юм. Түрэһөөр 90 жэлэйнь ой нёдондо тэмдэглэгдээ бэлэй. Энэ хүнэй хэмдэ хүрэхөөр оршуулга хэдэг хүн байгаагүй юм. Ородһоо буряадта, буряадһаа ородто. Хуушан монголһоо буряадта, ородто. Дээрээ оройгүй оршуулгын мастер гэел даа.

“Олзо хүбүүн” номынь ёһотой сэгнэлтэдэ хүртөө һэн. Бүхэсоюзна уншагшадта һайшаагдаа. “Дружба народов” сэдхүүлэй шанда хүртөө.

Буряад хэлэнэй жэнхэни баялиг Норполой рассказууд, зүжэгүүд соонь сүм шэнгэнхэй юм. Хүдөөгэй байдалай үзэгдэлнүүд, геройнууд тэрэл янзаараа, байһан ёһоороо харуулагданхай.

Хоца Намсараевай, Монголой классигууд Ж.Бямбын, Н.Надмидай, Д.Гармаагай, С.Эрдэнын, Буряадай мүнөө үеын уран зохёолшодой бүтээлнүүдые ород хэлэндэ оршуулаа. А.Островскиин, И.Тургеневэй, М.Шолоховой зохёолнууд буряад хэлэн дээрэ “нара хараа”.

Харин монгол-хитад уран зохёолшо Сайшиялай “Чингис хааны тобчоон” гэһэн томо хэмжээнэй бүтээлые хуушан монголһоо ородшолһониинь оршуулгын ёһотойл орой залаа болоно. Монгол туургата арадуудай баялигые үргэн олон уншагшадтай болгоо ха юм.

Норполоо энэ удаа иигэжэ юундэ дурданабиб гэхэдэ, “Буряад үнэнтэй” холбоотой энеэдэтэй ушар болоһон. Өөрөө эльгэ хатажа байжа, олондо хөөрэдэг бэлэй. “Буряад үнэндэ” 1960-аад онуудта богонихон хугасаада хүдэлһэн байгаа.

Дахяад нэгэ заа сүлөөтэй байхадаа, ажаллаад үзэхэ юм байна гээд шиидэбэ. Үглөөгүүр редакторай гар табилгатай захиралта гаргагдаһан байгаа ха.

Энэ хэрэгээ тэмдэглэнгүй яажа болохоб. Эгээл үдэ багта ямар бэ даа опероһоо ари бүхы редакцяар зэдэлшэбэл даа. «Хэн дуушамнай ерээд, үлүү гаража байнаб”, - гээд, нарин бэшэгэй даргын үүдээр шагаан харан гэһэйнь, Норпол Очиров опернын дуушадые һажаан гараа дэлгээжэ, хаба соогоо ханхинуулжа байбал даа.

- Энэ юун боложо байнаб? – гээд, харюусалгата тушаалтанай асуухада, анхархашье юм бэшэ, абьяастаа абтанхай дуугаа долгилуулһаар.

- Үшөө тиимэбши! - гээд, журам сахигша дарга ахамад редактортаа гүйжэ ошобо.

Нөөхи үглөөгүүр бэшэгдэһэн захиралташье үнэн бэшэ гэжэ тоологдожо, Норпол Аюшеевич мүнөөхэн ороһон ажалһаа гаргагдашаба. - “Үнэнэй” түүхэдэ рекорд табиһан хүм. Эгээл богони хугасаа соо хүдэлһэн хүн болоод дурдагдаха бэзэб, - гээд, дэлгэрээр энеэдэг һэн ха.

Теэд Норпол Аюшеевич юу ядахань даа, Москвадаа бусажа, Литературна институдта багшалаа, Профсоюзуудай болон Комсомолой дээдэ һургуулинуудта ажаллаа.