1285
«Буряад үнэн» сониной 100 жэлэй ойе угтуулан урдынгаа редакторнуудай дурасхаалые хүндэлэн ёһолхо гээшэ нангин уялгамнай мүн. 1946-1947 онуудта “Буряад-Монголой үнэн” сониной редактораар ажаллаһан Ц.Ж.ДАМДИНЖАПОВАЙ түрэһөөр 110 жэлэй ой Хэжэнгын аймагай Могсохон нютагта тэмдэглэгдэбэ. Энэ хүмнай олониитын элитэ ажал ябуулагша, мэдээжэ уран зохёолшо мүн гэжэ мэдэнэбди.
“1938 онһоо 1940 он хүрэтэр бишье “Буряад-Монголой үнэн” газетын редакцида хүдэлөө бэлэйб. Эдэ хоёр эмхи зургаан Каландаришвилиин нэрэмжэтэ үйлсэдэхи хуушахан модон гэрэй дээдэ, доодо дабхарнуудтань оршодог һэн. Дээдэ дабхартань – хэблэлэй газар, доронь – редакци. Нэгэ гэр соо хүдэлжэ байһан зон үдэртөө хэды дахин уулзадаг байгаабди. Жамсо Тумунов үдэртөө нэгэшье, хэдыеды редакцида орожо ерэдэг һэн. Эндэ нүхэдынь олон байгаа. Х.Намсараев, Д.Дамдинов, Д.Ринчино, Ю.Цыренов болон бусад. Тэдэнэй дунда бишье байлсаһан байхаб”.
* * *
“Тиихэ үедэ “Буряад-Монголой үнэн” газетын харюусалгата редакторай үүргые би хүлеэн абаһан байгааб. Дадаагүй хүдэлмэридөө дадатараа шадал соогоо зобоһон, зүдэрһэн байхаб. Газетымнай хүдэлмэридэ Ц.Галсанов Ж.Тумунов хоёр үргэлжэ туһалдаг бэлэй. Макет табилсахаһаа эхилээд, шүлэг, публицистикэ, очерк, рассказ хүрэтэр бэшэлсэжэ, газетэдэмнай тэдэнэр толилдог байгаа”.
Ц.ДАМДИНЖАПОВ
Занхар абынгаа заабаряар
...Хара-Шугы шударгы бэрхэ, наншалдааша задарюун хүбүүдээрээ мэдээжэ һэн ха. Тэдэнэй дундаһаа Дамдинжаб Жанабадараев илгардаг, нютаг нэрэнь Занхар бэлэй. Занхартан 22 үхибүүтэй болоһон, олониинь багадаа үгы. 1911 ондо түрэһэн арбан гурбадахи үхибүүниинь Цырендоржи түрэхэ гарахын онсо һүбэлгэн, золтой одото гариг доро мүндэлһэн гү гэхээр, аха, дүүнэр сооһоо хараа байса һонюушань, эрдэмдэ тэгүүлэлтэйнь һэн. Өөрөө Занхар хуушан монголшо, нютаг зоноо үзэгтэ һургадаг, түрүү һанаатай бэлэй. Модон хабтагай дээрэ хониной өөхэтэй шүлэнэй дээгүүрхиие түрхижэ, монгол бэшэг угалзатуулан гаргадаг һэн ха. Цырендоржи Занхар абынгаа заабариие сахиһаар, Хэжэнгын долоон жэлэй һургуули түгэсхөөд, нютаг дээрээ соёл-гэгээрэлэй, комсомол-залуушуулай хүдэлмэри шууд ябуулалсаа.
Эгээл эндэ Ц.Дондогойн асуудалда 1970-аад онуудаар Цырендоржи Дамдинжаповай үгэһэн харюуень дурдамаар ха:
- Бишни һонин намтартай хүн байхаб: избачһаа эхилээд, министр болотороо ургаһан, хүдөө бэшэгшэһээ эхилээд, “Правдын” корреспондент болоһон, сомон зүблэлэй секретарьһаа эхилээд, дипломат болотороо ургаһан хүнби... Бишни Хёлгын станциин ород һургуулида һураһан, 1928 ондо дүүргэһэнби. 1936 ондо комвуз, 1947 ондо партиин ЦК-гай нэгэ жэлэй курс, 1954 ондо Буряадай областной партийна һургуули дүүргэһэнби. Үшөө КПСС-эй ЦК-гай дээдэ партийна һургуули дүүргэһэн гээшэб. Партийно-политическэ дээдэ эрдэмтэй хүн болоно бэшэ гүб?
Эдэ үгэнүүд соо Ц.Ж.Дамдинжаповай бүхы хуби заяан багтаһандал...
Нэрэмжэтэ һургуулидань...
Хэбэд номхон Хэжэнгын Могсохон нютаг тээшэ хүнгэн жолоото микро-автобусной шуумайна. Харгыдаа Джарунхашорой субаргада, Шалсаана буурал баабайда мүргэжэ, үршөөл хайрыень эрижэ, дали доронь оробо хабди...
Һургуулиин хүүгэдэй уран һайханай ансамбльнууд үдэшые нээлгын баяр ёһололдо эхи табиба. Һургуулиин директор Э.Ц.Доржижапов амаршалгын үгэеэ хэлэбэ:
- Тэнгэриһээ үгтэһэн бэлигтэй хүбүүн гээд Цырендоржи Жанабадараевичаа нэрлэе. Иимэ хүн зуун жэл соо нэгэл түрэдэг бэзэ. Манай һургуулида нэрыень зүүлгэхэ тухай хөөрэлдөөн 1990-ээд онуудаар эхилһэн юм. 2010 ондо дурасхаалай самбар ажаһууһан гэртэнь үлгэгдөө һэн. 2012 ондо одоошье һургуулимнай нэрыень батаар зүүһэн гээшэ.
Һургуулиин директорэй орлогшонор Т.Ш.Батомункуева, Д.Р.Цыренжапова, буряад хэлэ болон литературын багша Д.Р.Бадмаева нютагайнгаа суута хүбүүнэй намтар тухай тододхон хөөрэжэ үгэхэдөө, ажал ябуулга, зохёолнууд тухайнь мэдэсэ үшөөл бага, мүнөөдэрэй мэтэ хэмжээнүүд яһала туһатай байха бэзэ гэжэ найдалаа мэдүүлнэбди гэбэ.
Зохёолшын “Алтан бэһэлиг”, “Ажал гээшэ жаргал”, “Ажал тухай үгэ”, “Хара сагаан хоёр” гэһэн болон бусад туужа рассказуудыень һурагшад дуратайгаар уншадаг. “Нүхэд тухай дурсалга” гэһэн номынь илангаяа сэнтэй. Хоца Намсараев, Жамсо Тумунов, Апполон Шадаев тухай тон дулаанаар дурдан бэшээ.
Ц.Ж.Дамдинжаповай басаганайнь - Эржена Цыреновнагай дурсалганууд илангаяа сэнтэй байгаа. Э.Ц.Гомбоева Буряадай радиогой хүгжэмтэ-уран зохёолой редактораар олон жэлдэ хүдэлһэн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ мүн. Аба тухайгаа алтан үгэеэ хэлэхэдээ, олон һалбарида түрүү тушаалтан ябаһыень тэмдэглэбэ. Буряадай номой хэблэлэй директор, республикын соёлой министр, Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй управлениин начальник, Монгол орондо СССР-эй элшэн сайдуудай тусхай газарта зүбшэлэгшэ, «Буряад-Монголой үнэн” сониной редактор – юрэдөөл, намтарайнь хуудаһан бүхэн тусгаар үшөө гүйсэд шэнжэлэгдээгүй. Ц.Ж.Дамдинжапов Хүндэлэлэй Тэмдэг, Монголой “Алтан гадаһан” орденуудаар шагнагдаһан, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ нэрэ зэргэтэй бэлэй.
- Абамнай шанга дуутай, хүүемэ зугаатай, зоной хүн байгаа. Бидэндэ, үхибүүдтээ шангарха гэбэл, шангараад абадаг һэн. Эжымнай Будланжаб Раднаевна Захааминай аймагай Үлэнтэ нютагһаа гарбалтай, медсестра мэргэжэлтэй, соморхон, аятайхан абаритай хүн байһан. Хуушан монгол бэшэг һайн мэдэхэ. Монголдо байхадаа, оршуулагшаар нэгэ үе хүдэлһэн юм. Би мүнөө пенсидээ гарааб, аша зээнэрээ харалсанаб. Абынгаа нэрэ мүнхэлхэ уулзалгада хабаадаһанһаа баяртайб, бултанда баярые хүргэнэб, - гээд, Ц.Дамдинжаповай зохёолнуудые Буряад драмын театрай артистнуудтай радио-зүжэгүүд болгоһон кассетэеэ һургуулиинхидта бэлэглэбэ.
Буряад зохёолшодые наһан соогоо дэмжэжэ ябаһан Үндэһэтэнэй номой сангай ахамад мэргэжэлтэн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Могсохон нютагай басаган Р.Г.Батомункуева Ц.Дамдинжаповай нэрэ мүнхэлхөөр ажалай шата бүхэн тухай тодорхойгоор хөөрэбэ. Буряадай радиогой буряад хэлэн дээрэ хүүгэдэй дамжуулгануудай редактораар хүдэлһэн Л.Г.Цыренова, эдэ мүрнүүдэй автор гээд элитэ энэ хүнэй ажал ябуулга тушаа өөһэдынгөө һанамжа хэлээ. “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшангай зүгһөө В.П.Доржиевай “Буряад үнэндэ” бэлэг болгон дамжуулһан гурбан ботитой номуудаа, журналнуудаа, сонинуудаа бэлэглээбди.
Хүхэ Шулуун, Хара Шугы...
Нютагай зоной зугаа алгад гаража болохо аал? Ц.Ж. Дамдинжаповай түрэлэй С.С.Содномова, Г.Д.Дамдинжапова, бусадшье үнэтэ дурсалга, мэдээнүүдые дуулгаа. Могсохонойхид хүндынгөө баян шэрээдэ дурсалгын зугаагаа үргэлжэлүүлһээр бэлэй.
Нютагай элитэ уран зурааша Цырен-Намжил Очировай нэрэмжэтэ музейе уулзалгын түгэсхэлдэ бидэндэ харуулба. Арадай зураашанай бэлиг иимэ гамтайгаар сахигдажа, хадагалагдажа байна.
Могсохондо шэдитэй нэгэ газар бии юм ха. Хүхэ Шулуун гэжэ нэрэтэй. Энэ хабсагайлиг гүбээдэ үүдэн-нүхэ бии. Нэгэ хүбүүхэн тэрэ нүхөөр ороод, ондоо, зэргэшээ дэлхэйн үзэгдэлнүүдые гайхан-тагнан адаглаһан ха. Тэндэ хараһанаа дэлгэрэнгыгээр хөөрэжэ үгэһэн. Тэрэ гэһээр ондоо нэгэшье хүндэ тиимэ юумэн үзэгдөөгүй. Музей соо шэдитэ энээхэн булан тухай Ц-Н.Очировай зураг үлгөөтэй байна һэн. Үшөө нэгэ һайшаалтай юумэн гэхэдэ, нютагайнгаа зоной угай һарбаалжаниие эгээл үнэтэй нөөсэмнай гэжэ хадагалжа байдагынь удхатай даа.
Ц.Дамдинжаповай анханай буусада, Худан голой эрьеын Хара Шугыда хүрэжэ үрдеэгүйбди. Тэрэ газар үнэндөө ерээдүйн ехэ хүниие үргэмжэлһэн өөрын долгитой, хүсэтэй оршомтой ёһотой даа. Бишыхан хүбүүн эндэл үндыһөөрболбосорһоор, буряад-монгол ажабайдалай элитэ зүдхэлтэн болон тодороо һэм шуу.
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА, 1997-2012 онуудта “Буряад үнэн” сониной редактор
