Хүсөөтөө хүрөөд...

Нютагыем һайхашаан магтахадань, зосоом халуу сорьёно. Хэн нютагаа магтуулха дурагүйб даа! Тиихэдэнь би эхынгээ хэлэдэгые һанаадхинаб: “Түгнын эхин Хүсөөтэ нютаг Хори ба Хэжэнгэтэй холбоотой. Хэлэндэмнайшье тэрэниие ойлгохоор. Зандин, Суулга, Хошуун-Үзүүр болон бусад нютагуудта эгэшэеэ “баабай” гэдэг, харин манай Хүсөөтэдэ – “хээтэй”. Ой тайгаараа Хөөрхэ Хүсөөтэ хоёрые холбоһон харгышье урдань байһан юм... Хориин хатад Түгнэһөө гарбалтай байдаг. Минии мэдэхээр, Шойжод хатан – Хүсөөтын дэргэдэхи Холбоолжоной”. Түрэһэн нютагтам хэзээдэшье саһан ехэ байдаг. Хэдэн тээһээ ой модоор халхалаатай тула, тиимэ гээбы. Бурзан саһаар хушаатай Хүсөөтын зүүн захаар табилуулан, Сагаан-Нуур руу тэгүүлбэбди. Түгнын шулуун нүүрһэнэй уурхайн захиралтай уулзаха болзороо урид хэлсээтэй байһан тула, тиишээ шамдабабди. Буурал Буряадтаа ори ганса “Буряад үнэн” сонинойнгоо 100 жэлэй ойн баярта урилга дамжуулаад, дүтын холбоотойгоор ажалаа ябуулха тухай Валерий Николаевичтай хэлсээбди.

 

Сагаан-Нуурта.

Шулуун нүүрһэнэй хэбтэшые уудалан малтажа эхилһээрнь, Түгнын эхинэй агааршье ондоо болоо. Нэгэ хоногой туршада хара түлишөөр ашаатай 100-гаад вагон хари руу ябуулагдана. Үбгэ эсэгэнэрэймнай ууган газарые дууһан малтаад, урбуулаад, тэрэнээ һөөргэнь бүглэхэеэ яана гээшэб? Тиигээшье һаань, хэдэн олон мянган жэлнүүдтэ тэрэ газар урданайнгаа хэбтэ оронгүй байхал... Энээн тухай Түгнын уурхайн захирал Валерий Кулецкий мэдэхын ехээр мэдэнэ. Арайл нюдаргаа тоншоод, тиигэе гэхэ эрхэгүй – юундэб гэхэдэ, дээрэһээ табилгатай тушаалтан ха юм. Мүнөө дээрээ уурхаймнай эзэн - Австралиин эрхэтэн гэжэ дуулгана. “Баруун зүгэй зомнай ондоо ха юм. Ажалайл тала харадаг. Хубиин тала хүнэй өөрын мэдэлэй. Яанабши – бэешни хэр бэ, амарна гүш, үри хүүгэдтэй гүш – тэдэндэ хамаагүй”, - гэжэ Валерий Николаевич ойлгуулна. Шэнэ эзэнтэй нэгэ хэлээр – ородоор хөөрэлдэхэ аргагүй байһандаа голхорно хэбэртэй. Валерий Кулецкий 2011 онһоо энэ уурхайгаар хүтэлбэрилнэ. Захиралаар һаяхана томилогдоод байхадань, сурбалжалгын ажалаар хандаһамби. Тиихэдэ ехэ олон түсэбүүдые хараалһан байгаа һэн. Тэрэнэйнгээ олонхииень бэелүүлжэ шадаа. Даажа абаһан хэрэгтээ ехэ харюусалгатай захирал уурхайн ажалшадай байдал нилээд хубилгаа. Үйлэдбэриин хатуу журам эндэ сахигдаһаар. Хара түлишэ малтаад шэрэжэ байһан хүдэр шамбай хүбүүдтэ шанга гэгшын эрилтэ табигдана. Тэрээнииень даажа шадаһан ажалшад һайн салин абана, хайра шагналнуудаар урмашуулагдана, амархаяа Сочи болон Абхази руушье эльгээгдэнэ. Түгнын уурхайн захиралтын гол байшан соо зохисотой музей байгуулагдаатай. Тэрээн соонь байгаалгын бүхы түүхэ, туйлалтанууд. Сүлөөтэйгөөр наринаар шэнжэлхээр.

 

Түрэһэн нютагтам.

Совет засагай ерэжэ, колхоз болон артельнүүдые байгуулхада, Олон-Шэбэр (Түгнын шулуун нүүрэһэнэй уурхай тэндэ оршоно), Холбоолжон, Намарзан, Шара-Гол болон бусад отогуудаархин ниилэжэ, Хүсөөтэ гэжэ томохон һуурин байгуулһан юм. Зүблэлтэ засагай үеэр Хүсөөтэ нютагай “Одон” совхоз нилээд үндэр дүнгүүдые туйлаа. Адуу малтай, таряалантай бата бэхи ажахы байһан. Тэрэ ажахыһаа үлэһэн торхонууд лэ мүнөө эндэ тэндэ харагдана. Гэбэшье нютагай зон “Одон” совхозой һалан һандархада, ехэ зобоогүй. Түгнын уурхайда ажал хэжэ ябаа, мүнөөшье хэһээр. Заримашуул вахтаар иишэ тиишээ ошодог болоо, Корейшье гараа. Нилээд олон зон гэрээ абаад, Улаан-Үдэ зөөгөө. Хэды тиигэбэшье Хүсөөтэ нютагнай урданайнгаа хэбээрээ – шэмээшэгүүдэйхидэл шэрдээтэй томо гэрнүүд, үргэн хорёонууд... Нютагай шарай һайхан зандаа - шэнэлэгдээтэй һургуули, сэсэрлиг, шэб шэнэхэн клуб. Нютагай сомон даргаар Оюна Васильевна Балсанова хүдэлнэ. Сагдаагай ажалда амжалтатай хүдэлөөд, мүнөө нютагаа даагаад ябана. Нютагай ветерануудай эблэлэй болон номой сангай хэжэ байһан ажал хүдэлмэри тухай удаадахи дугаартаа дэлгэрэнгыгээр заатагүй бэшэхэб. Нютагаархидни хүлеэнэ – мэдэнэб. Гэрээ һанашадаг эжыгээ буулгаад, нютагайнгаа агаараар амилжа амараад, Улаан-Үдэ руугаа бусаха тээшээ болоо һэмди.

Һүүлдэ хэлэгдэхэ үгэ.

 Аймагай түб тосхонһоо Улаан-Үдэ руу шэглүүлһэн харгыгаар ехэ дабааниие уруудахада, Түгнын ёһотой үргэн тала альган дээрэ мэтэ харагдана. Борьёогоймни уудам шэнгил гээд, түрэһэн нютагаа хараһандал, Зоригтын баярлаха гээшэ... Нютагаа ошоод ерэхэдэ, сэдьхэл амарһан мэтэ болодог. Удаан ошоогүй байхада, зосоо уйтай шэнги байха. Түрэһэн гараһан газарһаа бидэ хайшаа холо ошохобибди даа? Нютагай татаса ехэ даа!