Морёороо Москва зорингоо

Яхад аяншад Оймякон гэжэ газарай ажаһуугшад юм. Хоюулаа дүшөөд наһанай. Гэр бүлэтэй, хүүгэдтэй. Адуушан айлай хүбүүд. Оймякон улус Яхад Уласай зүүн зүгтэнь оршоно. Улус гэжэ яхад үгые аймаг гэжэ ойлгохонь зүб болохо. 8 мянган хүн тэндэнь ажаһуудаг. Һуурин зониинь үхэр, оро үсхэбэрилдэг, харин ехэнхидээ адуу баридаг. Яхадай Оймякон аймаг болбол бүмбэрсэг дэлхэйн эгээл хүйтэн газар гэжэ тоологдодог юм байна. “Полюс холода” гэжэ нэрлэгдэһэн газарнуудай нэгэндэ ородог. Үбэлдөө тэндэ 60 гаран градус хүрэтэр хүйтэрдэг. Сэбдэг лэ хүйтэн газар.

Аян замай тэмдэглэл.

Эдэ аяншад байгша оной мартын 5-да Оймяконһоо хоёр мори унаһан, хоёр мори хүтэлһэн харгы замда гараһан юм. Эдэнэрэй аяншалга хоёр жэлэй туршада үргэлжэлхөөр хараалагдана. Тэдэнэй тоосоогоор, 15 мянган км зам гаталжа, бүрин бүтэн Москва хүрэхэ юм. “Аян замда гарахаяа яажа зүрхэлбэт?” - гэһэн түрүүшынгээ асуудалдаа иимэ харюу абааб: “Аян замда үнинэй гараха һанаатай бэлдэжэл байгаабди. Сагайнгаа ерэхэдэ, гэрһээ гараабди. Мүнөө нэгэшье марганагүйбди”. «Юунэй түлөө иигэжэ ябанабта?» - гэжэ асуухадам, «Яхад моридой тэсэбэритэй ба шэрхи байһые харуулнабди. Тиихэдэ Саха (Яхад) Уласай автономиин тогтоһоор 100 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан Ысыах наадан 2022 ондо Москва хотодо үнгэрхэ. Тэрэ нааданда үрдижэ ошохо һанаатайбди», – гэжэ харюусана.

– Сентябриин 27-до Саха Яхадайнгаа хилэ дабажа гараһан байнабди. Һара шахуу Эрхүүгэй газараар ябаһанай удаа Буряад Уласай газар гэшхэжэ орообди. Ябаһан лэ газартамнай бидэниие нютагай зон һайханаар угтажа абана. Эдеэлүүлнэ, хонуулна. Моридтомнай үбһэ хулһа гаргажа үгэнэ. Муяын аймагай Таксимоһоо Шэнэ Уоян тосхон хүрөөд, тэндэһээХурамхаанай аймаг ороһон байнабди. Тиигээд Баргажанай аймагаар ябажа, Байгал далай хүрөөбди. Байгал далайн эрьеэр ябаһаар, Байгал шадарай аймагаар Улаан-Үдэ ерэбэбди, – гэжэ тэдэнэр хөөрэнэ.

Хүбшэ тайгаар ябахадаа, хада уула дабахадаа, яажа төөрингүй ябанат? – гэһэн асуудалда иигэжэ харюусана: – Түрүүн GPS-навигатор абаад ябаабди, теэд тэрэнээ ехэ хэрэгсээхэеэ болёобди. Газарай зураг хараад лэ, нютагай хүн зонһоо газар уһа һурагшалаад лэ ябанабди, – гэжэ харюусахадань, гайхаһан гээшэмни... Хэдэн мянган модо газар ой хүбшөөр иигэжэ ябахань бэрхэтэй, аюултайл байна даа. Буу шуугүй ябанабди гэхэдэнь, бүри ехээр гайхаа һэм. Улаан-Үдэдэ аяншад арбаад үдэр болохо. Моридоо тахалха. Моридойнгоо бэе шалгаха, эмшэлгэ хэрэгтэй болоо һаань, арга хэхэ. Амаруулха. Иимэ холо зориһон аад, моридынь тахалагдаагүй ябана. Буряадай малай эмшэд моридыень хаража үзөөд, заабол тахалха хэрэгтэй гэжэ хэлээ. Моридой туруу харахада, элэшэһэн байна һэн. Тиигэншьегүй аргагүй, хөөрхы – гэрһээ гараһаар 4 мянган модо ябаа бшуу даа. Тэдэнэй хэлэһээр, эгээл хүндэ аян замаа гаталжа гараа ха.

Үнэхөөрөөшье, Оймяконһоо Улаан-Үдэ орохо замынь эгээл хүндэ хүшэр байгаа бололтой, гэхэдээ, урдань бэлэн бэшэ зам үшөө хүлеэжэ байна. Аяншадай зам саашаа үргэлжэлхэдөө, Улаан-Үдэһөө Байгал нуурайнгаа урда бэеэр Эрхүү хото орохо. Маршрудынь саашадаа Тыва, Уулата-Алтай, Барнаул гээд лэ, баруун зүг руу шэг бариха юм. Замда гараһан хоёр аяншад сэб сэхэ Москва орошохо гэһэн зорилго табинагүй. Ород гүрэнэйнгөө Ази үндэһэ яһатанай нютаг оронуудтай танилсажа, арад зоноор уулзажа ябаха дуратай. Яхад үүлтэрэй мори арад зондо үзүүлхэ. Нэрлэгдэһэн орон нютагуудаар ажаһуудаг хүнүүд холын зай туйлажа ябаһан моритой хүнүүдые хараха болоно. Хазаар моритой аяншадтай тааралдаһан хүнүүдэй хии моринь үргэгдэхэ.

Яхад үүлтэрэй адуун.

Хоёр аяншад холын аян замда дүрбэн моритой гараһан байна, агта хүлэгүүдэйнь нэрэнүүд: Хомтар. Арбатай ба арба гаран наһанай морид болоно. Саха (Яхад) Улас адуунайнгаа тоо толгойгоор Ород гүрэн соогоо түрүү һуури эзэлдэг – 180 гаран мянган адуутай юм. Үндэһэн үүлтэртэ адуун Яхад орондо ехэ тараһан. Адуунай һайниие шэлэ шэлэһээр лэ, яхад арадай уран ухаагаар бии болгогдоһон үүлтэр гэжэ эрдэмтэд тобшолол хэһэн байдаг. Яхад мориной онсолиг гэхэдэ – хүйтэндэ эгээ тэсэмгэй адууһан. 8-15 сантиметр ута нооһотой, нооһон дороо үдхэн хөөбэритэй. Хэб шэнжээрээ дүтэ болохо монгол адуутай сасуулха болоо һаа, яхад адуун – бэеэр үндэр ба хүдэр томо юм. Яхад адуун тугжагар бэетэй, богони хүлтэй, томо толгойтой ба һаглагар. Хүйтэн-халуун уларилда тэсэмгэй. Аргагүй шэрхи ба ухаатай амитан. Бэлшээриин мал ехэнхи сагаа хур хагдаар байдаг. Саһа малтахадаа һайн. Буряад Уласай малай үүлтэрэй албанай дарга Далай Галсанов угтамжа дээрэ эдэ адуу анхаралтайгаар адаглажа, адуунай хүлнүүдынь бүдүүн байна гэжэ хэлэнэ һэн. Минии жэшээ дээрэ хэлэхэ болоо һаа, яхад адуунда буряад эмээлээ тохохо гэжэ ошоһон байнаб. Эмээлэйм улам богони байшоо лэ. Ехээр дутахадань, ондоо улам абажа хэһэн байнабди. Энэ юу харуулааб гэхэдэ, манай эндэхи адуунһаа яхад адуунай бэе тэбэрихэ тойрогынь ехэ гэхэ гү, али бэень бүдүүн байгаа. Мордоод ябахада, богони хүлтэй байһанһаа юм гү, гэшхэдэлынь зөөлэхэн, харин хазаартаа зөөлэн аматай байгаа.

Буряад морин олдоогүй.

Яхад адуушадые буряад зон эрхим һайнаар угтан абая гэһэн хөөрэлдөөн болоо һэн. 10-20 моридые унаад, буряад адуугаа харуулая, тиигэжэ олон мориной түбэргөө зэдэлүүлжэ, арад зонойнгоо хии мори үргэе гэһэн уряа орон нютагаарнай тараа һэн. Буряад үүлтэрэй моридые зэр зэмсэгээрнь шэмэглэжэ, айлшадые угтаха болоһон байгаабди. Теэд буряад үүлтэртэ моридой олдоогүйнь харамсалтай байба. Моришье унаха хүнүүд олдобогүй. Буряад үүлтэрэй моридой олдохоёо болиходо, адуушан ород хүн Сергей Бурдуковский хоёр үндэр моридоо гаргажа үгэбэ. Ород моридто буряад эмээл тохохо бэшэш, тиигээд лэ ород, хасаг эмээл зэмсэгтэй моридоор айлшадаа угтан абаабди.