Буянта аха нүхэрнай

Зоной зол заяан юунһээ эхитэйб?

Аха нүхэрэйнгөө хэблэжэ гаргаһан номуудай гаршагуудые хараад үзэебди. Эгээл түрүүшынь, нилээд зузаахан номынь “Зоной зол заяан” гэжэ гаршаглаатай. Саашань – “Алтан тоонтын магтаал”, “Хоёр үндэрэй хормойдо”. Гадна Буряад оронойнгоо ургамалнууд, ан амитад тухай зурагтай толи зохёоһон байгаа. Ямар һайхан, гүнзэгы удхатай гаршагууд гээшэб! “Хоёр үндэрэй хормойдо” гэһэн номойнь оршолдо автор тухай иигэжэ бэшээтэй:

“Бата-Мүнхэ Жигжитов 1936 оной гал улаан Хулгана жэлэй эхин буга һарын 9-дэ Шэтэ можын Агын Буряадай тойрогой Дулдаргын аймагай Шандали нютагта Оргодой Бодонгууд угай Шадангууд хүхүүрэй Жабай Жигжидэй бүлэдэ түрэһэн юм”.

Тон түрүүн авторынь Алхана буурал баабай түшэлгэтэй, Онон хатан эхэһээ үршөөлтэй аглаг һайхан Ага нютагаа түүрээн магтана, түүхыень, мүнөөдэрэйнь байдалые зураглан харуулна. Гол баялигынь ажалша малша, бэлигтэй бэрхэ арад зониинь мүн болоно.

Хоёр үндэрэй хормойдо

 1934 ондо Агын аймагай Адагалиг хушуунай Зүүн, Баруун хоёр үндэрнүүдэй хормойдохи жэжэхэн гурбан ажахы нэгэдэжэ, Ворошиловай нэрэмжэтэ колхоз тогтожо, Шандали һуурин тэрэнэй түбынь болоһон байгаа. Удаадахи жэлдэнь эндэхи колхоз Улаан-Ононой аймагай бүридэлдэ оруулагдаба. Хожомынь Дулдаргын аймагта үгтөө һааб даа. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ Шандалиин колхоз газар таряалан, мал ажалаа нилээд амжалтатайгаар хүгжөөһэн жэшээтэй. Эсэгын дайнда Шандалиһаа 110-аад эрэшүүл мордожо, 38-иинь бусажа ерээгүй юм.

“Шабартай Шандалиһаа ноёд һайд гарадаг юм гэжэ Агын тойрогойхид хэлсэдэг гээшэ”, - гэжэ Бата-Мүнхэ Жигжитович бэшэһэн юм.

Мүн ноёдһоо урид нютагайнгаа мэдээжэ бөөнэрые, тэрэ тоодо Содном заарин бөөе нэрлэнэ. Тиихэдэ Шандалиһаа алдар суута Долгиин гэгээн (Шагдарай Долгиин Сультим-Жамса), гадна Хаймчиг һаарамба, Бадмын Дамби, Дүүдэйн Балдан-Самбуу дооромбонор, Агын дасанай мүнөөнэй шэрээтэ Бадма ламхай (Цыбиков) болон бусад ламанар гараһан ушартай. Зүблэлтэ үеын буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэниинь Жигжиджаб Батоцыренов мүн болоно. Тэрэ Лениниие хүдөөлэлгэдэ хабаадажа, шарилайнь дэргэдэ хүндэлэлэй харуулда зогсоһон юм. Шандалиһаа гарбалтай уран зохёолшод гэбэл, Жамьян Балданжабон, Владимир Намсараев, Дамбинима Цырендашиев болоно. Мэдээжэ эрдэмтэдэй тоодо буряад үзэглэл зохёогшо, Эсэгын дайнда хабаадагша Дугар Мижидон, эрдэмэй докторнууд Лубсан Шагдаров, Альберт Базарон, Арсалан Мижидон, Баяр Ральдин, Дарима Шагдарова гэгшэд ороно. Ноёд һайд гэбэл, СССР-эй Дээдын Зүблэлэй һунгамалнууд Бата-Жаргал Бадмаев, Бадма Цыренов, Владимир Гордеев, Агын тойрогой намын хорооной 1-дэхи секретарь Насаг Юндунов, Агын тойрогой Захиргаанай толгойлогшо, Гүрэнэй Дүүмын хоёр удаа һунгамал Баир Жамсуев мүн болоно. Түрэһэн тоонтоёо, тэндэ ажаһуудаг зоноо магтаһан эдэ номуудые бэшэжэ хэблэһэниинь, Бата-Мүнхэ Жигжитовэй саглашагүй ехэ буяниинь болонол даа.

Дээдэ гарай сэдхүүлшэн

 “Буряад үнэндэ” Бата-Мүнхэ Жигжитович 1970 онһоо оршуулагшаар, ахалагша оршуулагшаар, сурбалжалагшаар, харюусалгата секретаряар ажаллаа юм. Оршуулагшын ажал амар бэшэ юм. Үглөөнэй найман сагһаа аха нүхэрнай телетайпаар ерэһэн ТАСС-ай мэдээсэлнүүдые шэлэжэ эмхилээд, машбюродо ородог. Костюмаа тайлажа, стулайнгаа түшэлгэдэ үлгөөд, телетайпай нариихан зурууд саарһан дээрэһээ сэхэ оршуулан, бэлэн хүлеэжэ байһан машинисткэдэ уншажа захалха. Бүхэли үдэрөөл иигэжэ үнгэргэдэг һэн. Үдын хоолой забһарлалгадал халта амараад абаха. Жигжитовһээ ондоо хүн иигэжэ тэсэхэгүй байгаа. Амаралтын үдэрнүүдтэ Бата-Мүнхэ Жигжитов барилдаанай, спортын бусадшье зүйлнүүдэй мүрысөөнүүдээр ябажа, гэртээ бэшэһэн мэдээсэлнүүдээ шэнэ долоон хоногой эхиндэ машинисткэнүүдтэ сохюулаад, секретариадта тушаадаг һэн.

Ажалайнгаа шахардуу шанга байбашье, Бата-Мүнхэ Жигжитович зон нүхэдөөрөө эелдэр зулгы, энеэдэ наада гаргажа үрдидэг байгаа. Олон жэлдэ редакциингаа профкомой түрүүлэгшээр һунгагдажа, энэ ажалаа мүн лэ жэншэдгүй ябуулдаг һэн. 1996 онһоо уласай Засагай газарай шэнээр эмхидхэгдэһэн Оршуулгын таһагай хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлбэ. Энэшье тушаалдаа нэгэ забһар олоод, урдань бэшэһэн үгүүлэлнүүдээ согсолжо, шэнээршье нэмэжэ бэшээд, “Зоной зол заяан” гэһэн бараг зузаахан номоо “Бэлиг” хэблэлээр гаргуулба. Бүхы редакцяараа хүхилдэгшэ бэлэйбди. Хойноһоош мүрдэжэ байгаад, номоо бэлэглэхэл даа.

Хэжэнгын Булаг һууринһаа гарбалтай Бальжама Бадмаевна нүхэрэйнь эдэ бүхы хэрэгүүдэй талаар габьяа, дэмжэлгэнь арсашагүй сэнтэй. Бата-Мүнхэ Жигжитович ямаршье үедэ хододоо сэмсэгэр гоёор хубсаланхай ябаха. Редакциин баярнуудта Бальжама Бадмаевна заал һаа ерэнхэй, амаршалгын үгэ ханхинаса урдахуулжа байха. Баясхалан хүбүүниинь эхин ангиһаа эхилээд, һуралсалайнгаа һүүлээр сүүмхэеэ шэрэнхэй редакци руу ерэжэ, гэрэйнгээ даабари хэжэ байтараа, наадандаа һамааршаха. Баясхалан мүнөө холын хойто зүгтэ ажаһуудаг, ажалладаг. Басаганиинь Санкт-Петербургда эрдэм һуралсалаа дээшэлүүлжэ байнхай.

“Үнэндэ” сугтаа хүдэлһэн манай нүхэр Тимофей Нимбуевай Эрдэм хүбүүнэй Хитадта эмшэнэй һургуулида һураха болоходонь, нилээд гаргашатайхан байшоо. Түрэлхидэйнь яаха бэлэйбди гэжэ маргажа байтар, Жигжитовтэн хэрэгтэй мүнгыень шууд гаргажа үгөө бэлэй. Эмшэнэй мэргэжэл дээшэлүүлэн, Эрдэм Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули эрхимээр дүүргээд, мүнөө Санкт-Петербургда аспирантурада һуража байдаг. Аха нүхэрнай зангаар нэгэ жэгдэ, хүлеэсэтэйхэн һэн. Харин буруушаамаар юумэнэй байбал, сэхэ руунь хэлэхэһээ огтошье сухарихагүй. 1980 ондо минии “Үнэндэ” ажаллажа эхилһээр, Бата-Мүнхэ Жигжитович ходол намайе дэмжэһэн, ажалыем һайшааһан лэ һэдэбтэй байха. Шагналнуудыень нэрлэбэл, Хүндэлэлэй орден (1997), “Ажалдаа шалгарһанай түлөө” (1980), “Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ”, мүн бэшэшье олон соло зэргэнүүдтэй һэн.