«Үетэн» - эб хамта саг жэлнүүдые һэтэ

Ажабайдалаар  жэгдэ «Үетэн»  

 

«Үетэнтэй» хамта хэдэн үе хэжэнгээрхид болон буряад аялга дуунда дуратайшуул Буряадаймнай “булан” бүхэнһөө хүмүүжээл даа. Үнэхөөр арадай хүгжэмтэ бүлгэмэй дуунуудые элдэб наһанай зон мүнөөшье дуулаһаар лэ. «Дангинамни», «Түрүүшын дуран», «Хэжэнгэмни», «Сэлмэг үдэшэ» - эдэ болон хэдэн олон “арадай” болоһон тэдэнэй дуунууд  алас холуур зэдэлһэн зандаа. Харин «Хэжэнгын хүбүүд, басагад» дуунай нютагай  магтаал болоһониинь гайхалгүй.

 «Үетэнтэй» хамта бидэ  “дүрбэн мүсөөрөө мүлхижэ ябаһанһаа” эхилээд лэ, Зүблэлтэ засагай хүгжэлтын орьёлые болон 90-ээд онуудай гай баршадые, “эдилгэ уулгые”» арһа мяхан дээрээ үзэжэ гараад, хэлэхыень хэлээд, хараахыень хараагаад, “табиха юумынь табиха зондонь табяад лэ” энэ болотор ажана амгалан ажаһуунабди. Арад зонтоёо нэгэ амитай “Үетэн”  эдэ бүгэдые тайзан дээрэһээ шадахаараа харуулжа, зүрхэ сэдьхэлыемнай доһолгожол байна. «Үетэнэймнай» уран үгэ, уянга дуун, аянга хүгжэм ажабайдалһаа таһарангүй, арад зонтоёо нэгэ байһаниинь эли гэжэ мүнөө дурсахада, алдуу болохогүй.

«Үетэн» бүлгэмэй үеын аялга дуунууд ямаршье сагта зэдэлһээр, бидэнэй  амгалан ажаһуухые уряалжал байһаар. Инаг дуран – мүнхэ дуран гээд лэ, Эхэ орондоо, түрэһэн эжыдээ, тоонто нютагтаа зорюулагдаһан дуунуудынь хүн бүхэнэй сэдьхэл зүрхые эзэлэн,  “алад саагуур” дабшаһаар, олоной дунда нэбтэрһээр...

 Нэгэтэ хабар мэдээжэ Гунга Чимитовэй дуунай радиогоор зэдэлжэ байхыень дуулаад, энэ бултанда һайшаагдаһан дуу бүгэдэндэ хүргэе гэжэ хэлсээ һэмди. Арадай уран шүлэгшын уран хурса шүлэгүүдые дуугаар дамжуулан арад зондоо хүргэһэмнай - эндэһээл эхитэй юм! 

Уран нарин үгэ уянгата һайхан хүгжэмтэеэ хамтаран ниилэхэдээ  уяруулнал даа арад зонойнгоо сэдьхэл зүрхые! Хоолой ниилүүлэн, шадамар бэрхээр дуунуудые гүйсэдхэдэг “Үетэн” олондо мэдээжэ болоһоор үнинэй даа.  Иигэжэ хэлэхэдээ, ганса хэжэнгээрхидтэ хандана бэшэбди, буурал эхэ Буряадайнгаа алишье нютагта байрлаһан буряадуудһаа гадна, бүмбэрсэг дэлхэйгээр дүүрэн ажал хэрэгээ олоһон бүгэдэндэ ханданабди.

Мүнөө сагта  нэгэ үдэрөөр ялараад, нүгөө үдэр унтаршадаг сэнхир экранай одохонуудта орходоо, “Үетэнэймнай” одо галхануудай олоной зүрхэ сэдьхэлдэ яларһаар байхань гайхалгүй.

“Үетэн” гэжэ нэрэ дэмы абтагдаагүй гэжэ сэхэ хэлэе: түрэхэ гарахаһаа бүхы юумэн нэрэһээл эхитэй!  Анхандаа өөһэдын үетэндэл тааруулха гэһэн эрмэлзэл байжа болоо, тииһээр лэ дээдэ, дунда, ерэхэ үетэниие нэгэдүүлхэ гэһэн урагшатай, һайхан һанамжа зохёохы бүлгэмдэ мүндэлөө һэн гэхэдэ, алдуугүй ха. Тэдэнэйл дуунуудые шагнаһаар, хажуугаарнь шада-ядан дуулалсаһаар, нүхэдэй, үетэнэй, аха дүүнэрэй, танил талануудай дүхэригүүд бүхэжөө гэхэд, нэгэшье алдуугүй.

Эдэ үнгэрһэн олон жэлнүүдтэ үелһэн “Үетэнэйнгөө” хаана-яана: Буряад оронойнгоо, аймаг айлнуудайнгаа хэмжээ ябуулгануудта, ойн баярнуудта,  Буряадайнгай ерээдүйе хүгжөөхэ залуу зандан үетэнэй хурим түрэнүүдтэшье буулгуулһан уянгата дуунуудые хаража, дуулажа, соносожо байхадаа,  «Үетэнгүйгөөр» ямаршье хэмжээ ябуулганууд үнгэргэгдөөгүй юм байна гэжэ сэдьхэлээ хананабди.

• Һэй, харыш, Батсухнай ямар залуу байһан юм! Харыш, Газманов! (мүнөө бурханайнгаа орондо ябашаһан Лубсан Митыповые бүхы Хэжэнгэ наадалан һагад, тон дуратайгаар тиигэжэ нэрлэдэг һэн). Тэрэмнай Олег Газмановай сэрэгэй дуунуудые тэрэ зандань хүүесэ гүйсэдхэжэ, өөрыгөө талаан бэлигые дүүрэн харуулдаг бэлэй!  Ээ-э харыт, манай Ахайхан! (иигэжэ  «Үетэнэй» ударидагша Баир Шойдоковые хэжэнгээрхид хүндэлдэг юм).  Хэжэнгэдэ  “Ахайхан” –  ууган сагаан ахамнай гэһэн ехэ удхатай үндэр нэрэ миин  хүндэ үгтэдэггүй ха юм – ажал хэрэгээрээ энэ нэрэ хүндэ олохо ёһотой юм. Тиигээд лэ харан, шагнан һуухадаа,  «Үетэнтэеэ» дуулаял гээд лэ:

 

…Арюухан залуу наhандаа
Амараг наhандаа дурлажа,
Аадарhаа ундалhан ногоондол
Алтан дэлхэй дээр hалбарыш даа.
…Шиигтэй зөөлэн газарhаа
Шэнэхэн сэсэг ургаал даа,
Шимни намдаа сэбэрхэн -
Бишни шамдаа дурлахаб…

 

Үнэхөөрөө мүнөө һанаад үзэхэдэ, Хэжэнгэмнай «Үетэнгүйгөөр» Хэжэнгэ юм гү? Һанаад үзэхэдэ, урда үемнай  – Хоца Намсараев гү, али  Бау Ямпилов. Харин мүнөө үедэ “Үетэн” эдэ олон жэлнүүдтэ «хэбэд номхон Хэжэнгэтэеэ» буурал эхэ Буряадтаяа эб нэгэдээл даа...

Түүхэһээ удхалан

             1976 ондо аялга хүгжэмдэ дуратай бэлигтэй бэрхэ залуушуул Александр Базаров болон Жамсо Тумунов хоёр “Үетэн” бүлгэм байгуулһан юм.

- Саша Жамса хоёр лэ эхи захынь табижа, уданшьегүй  Виктор Дубшанов,  Владимир Жариков, Виктор Аносов, Петр ба Михаил Салисовууд, Роман Данзанов, би, Буда Дугарцыренов гэгшэд  ерээ һэмди. Тииһээр Светлана Намжилон, Ольга Дугарова, Бэлигма Дымбрылова, Намжил Асалханов, Лубсан Митыпов, Константин Часовитин, Дарима Доржиева, Эрдэни Батсух, Ринчин Бурхиев гээд лэ һубарин ерээ. Нютагай сониной фотокорреспондент Борис Гениновэй анхан бэшэжэ толилуулһан «Үетэн» гэжэ нэрэ шэнгээ бэлэй манда, - гэжэ мүнөө Хэжэнгын суута бүлгэмэй ударидагша Баир Шойдоков дурсана.

«Үетэн» ородоор дуулажа эхилһэн юм, тиигээшье һаа, Буряад ороной дуушад буряадаараал дуулаха юм гэжэ ойлгоһониинь болоол даа. Тиигэжэл бүгэдэ Буряадтаа суутай болоо ха юм. Энэ буянта хэрэгынь Захааминай хүрьгэн  Георгий Дашабылов эхилээ гэхэдэ алдуугүй.  Тэрэнэйл үгөөр зохёогдоһон «Буряад аялга hайхан даа» гэжэ дууе анхан гүйсэдхэжэ, олоной урда гараа ха юм.

 

- Наяад оной хуушаар «Үетэн» Буряадай телевиденидэ уригдажа, Гунга Чимитовэй мэдээжэ «Эжэл гансам ерээрэй» гэжэ дууе уран гоёор гүйсэдхөө һэн. Маанадай гүйсэдхэхые шагнаһан Гунга Гомбоевич баяр баясхалангаа мэдүүлһэн бэшэг эльгээжэ, талаантай хүбүүдээр эб хамта хүдэлхэеэ мэдүүлээ бэлэй. Энэл бэшэг соогоо  «Эжэл гансам ерээрэй» дуундаа гурбадахи бадаг нэмэхэ байһанаа  мэдүүлээ. Тиигэжэл дуутай суутай Гунга Гомбоевичтой ханилжа, манай олон дуунууд мүндэлжэ, нара һараар толорһон юм, - гэжэ бүлгэмэй ударидагша гүнзэгы баяртайгаар мүнөө хөөрэнэ.

Мүнөө сагта хойшоо эрьен хараад, сэгнээд үзэхэдэ, «Үетэн»  тэрэ үеын хүшэр хүндэ сагта, үшөө хүдөөгэй гүнһөө гэе, буряад соёлоо үргэжэ шадаһан, үшөө тиигээд мүнөө болотор дэлгэрүүлжэ, улам саашань хүгжөөжэ ябаһан үндэһэн буряад бүлгэм болонол даа гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйбди. 

Үнгэрһэн зуун жэлэй 60-70-аад онуудта түрэһэн залуушуул манайл дуунууд дээрэ ургаа гэхэдэ, һонин байна.

-Таанадайл дуунуудые дуулаһаар, хүгжэмдэ һураһамби, - гэжэ  Буряадаймнай мэдээжэ дуушан Татьяна Штырёвагай хэлэхэдэ,  үнэхөөрөөшье сэдьхэлдэ таатайл даа. Шоу-бизнес гээшэ “Үетэнһөөл” эхитэй, тэдэл анха түрүүн аудиоальбомуудые гаргажа, тэдэнээ худалдажа, өөһэдтөө мүнгэ оложо байһан юм гэжэ Буряадаймнай мэдээжэ хүнүүд һанан дурсадаг, - гээд  бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ хэлэнэ һэн.

Һануулхада, “Үетэн” тэрэ сагта долоон альбом гаргуулаа һэн.  

 

«Үетэн» - 45!

 

Мүнөөдэр «Үетэн» улад зонойнгоо урма бадарааһаар зандаа. Тэрэнэй зохёохы ульһые залуу  бэлигтэйшүүл  Эдуард Ванзатов, Галина Батожапова болон Арюна Ринчиндоржиева гэгшэд сог заляар бадаруулна. Мүн баһа талаан бэлигээ  харуулха газар дайданшье үргэдөө  –  «Үетэн» түрэл һайхан Ага, Буряадһаа гадуур Москва болон Санкт-Петербургдашье аялга дуунуудаа хангюурдана. Саг үргэлжэ үнгэргэгдэдэг «Зүрхэнэй дуун» гэһэн  урилдаанай  түрүүшүүлэй  зэргэдэ ябалсана.  Гэхэтэй хамта, “хадхууртай харшын саана” - Южлагта, Суулгада болон «восьмёркодо» саг зуура хаагдаһан үетэндөө  ошожо, сэдьхэл зүрхыень доһолгодог. Гэхэтэй хамта  коронавирус, пандеми  һанаһан хэрэгүүдтэнь, бэелүүлхэ түсэбүүдтэнь һаад ушаруулнал даа. Тиигэбэшье «Үетэн» шэб шэнээр аялга дуунуудаа найруулжа, арад зондоо зорюулһаар... Энэнь шухала.

Мэдээжэ гэхэдэ мэдээжэ, суутай гэхэдэ суутай “Үетэн” дүшэн табан жэлэйнгээ дэмбэрэлтэ ой Улаан-Үдын соёлой «Железнодорожник» ордон соо декабриин 17-до угтаа. Хүгшэн залуугүй олон тоото харагшадаа  Чингис Раднаев, Валико Гаспарян, Тогмит Танхаев, Лудуб Очиров суута дуушадаар  хамта “Үетэмнай” баясуулаа.