Хохир дээрэ уналайлби…

Уран шүлэгшэ түрэл буряад арадайнгаа заншалые hайн мэдэхэ тула, өөрынгөө талаан баялигые, хамаг хүсэ зоригоо, бэлигээ тэдэнэртээ зорюулхаа эрмэлзэнэ. Уянгата мүрнүүд соогоо агуу манай ажабайдалай hудаhанай сохисые, тэрэнэй алхасые, амисхалые харуулжа шадана гэхээр. Тэрэ үе сагта боложо байгаа үйлэ ушарнууд шүлэгшын hанаа сэдьхэл нэгэшье амаруулнагүй, поэт ходол зүрхөө хүдэлгэн бэдэржэл, сэдьхэлээ доhолгожол, хүн зоноо уяруулжал, уряалжал байдаг байhан.

«Ябаган шүлэгүүд»

Д. Улзытуевай ээлжээтэ «Хайранга» гэжэ номынь 1965 ондо хэблэгдэн гараhан юм. Энэ ном «Эхэ тухай дуун» гэhэн уянгата шүлэгөөр эхилэнхэй. Дурсагдаhан шүлэг соонь дайнда мордоод унаhан хүбүүгээ буурал сагаан толгойтой эхэнь өөрөөшье наhа баратараа хүлеэжэл, хүлеэжэл hууhан тухайнь уянгатуулан зураглагдана. Найман мүртэй шүлэгүүдhээ бүридэhэн «Ябаган шүлэгүүд» гэhэн цикл тус номдонь сэгнэшэгүй шанар оруулна.

                                 Хазар ногтын ханхинаан дор,

                                 Халзан зээрдын турьяан дор

                                 Зохеон ябааhaн дуунуудыем

                                 Золтой нэгэн шагнуужа.

                                Дуулим hүниин дуулга дор

                                Дураяа нюугаад ябаhан хүн

                                Душа илдам басаганhаа

                                Дуунайм хэшэг хүртүүжэн.

Тон уянгата үсөөхэн үгөөр гүнзэгы бодол харуулжа шадаха шадабари поэдэй зохеохы ажалай гол шэнжэнь гэжэ ябаган шүлэгүүд гэршэлнэ.

1964 ондо «Байгал» журналда, 1966 ондо Буряадай номой хэблэлээр  гараhан Д. Улзытуевай  «hолонго » гэжэ ном соо «Саяан» гэhэн уянгатай hайхан шүлэг ороо бэлэй. Тэрэ үеын ажабайдалай шэнжэнүүдые поэт өөрынгөө онсо нюдөөр зураглан харуулна. Жэлэй дүрбэн сагта Д. Улзытуев ехэ дуратай байhан юм. Тиимэhээ дурсагдагша ном соонь байгаалида зорюулагдаhан олон шүлэг оронхой:

                                  Булаша болохо Саяанаа

                                  Бусажа хүрэхэ золгүй hаа,

                                  Манхан ехэ хормойдонь

                                  Манан болоод тунуужам.

                                  hүүдэр бүглүү тайгадань

                                  Шүүдэр болоод унуужам,

                                  Баатар агуу сээжэдэнь

                                  Аадар болоод оруужам…

 

Талаан бэлигэйнь сэсэгүүд

Саг жэлэй ошохо бүри номhоо ном бүхэндөө Д. Улзытуевай хоолой шангаржа, бэлигынь хурсадажа байгаа бэлэй. Буряадай номой хэблэлээр «Аадар» (1967), «Эрьэсэ» (1968), хүүгэдтэ зорюулагдаhан «Шуушы» (1969) гэжэ номууд гараба.

1970 ондо барлуулагдаhан шүлэгүүдэй «Сагай сууряан» гэhэн суглуулбари соо мүнөө үеынгөө байдалые, саг, нүхэдэйнгөө ажабайдал, хүнүүдэй hанал бодолые зураглан харуулна. Тус ном соо мүнөө сагаймнай сууряан сууряатаhан мэтэ: «Алайрта болоhон хурим», «Сэдьхэлэй үгэ», «Балтиин далайн эрьеhээ», «Казачья гудамжын гэр тухай». Эдэ согсолбориин гол зохеолнууд болоно гэжэ тэмдэглэлтэй.

1972 ондо Буряадай номой хэблэлээр гараhан «Ехэ дабаан» гэжэ номынь алишье талаhаань абажа харахада, үндэhэн буряад поэзиин урагшаа ургажа  ябаа замда үшөө нэгэ шата боложо үгөө. Тэрэ «Хоридугаар он», «Захаамин тухай  шүлэгүүд», «Дуран тухай дурдалга»,  «Хабарай шүлэгүүд», «Байгалай дүрбэн hалхин», «Хазааргүй агта», «Монгол аялгаhаа» гэhэн бүлэгүүд соо ороhон  шүлэгүүдhээнь  алинииеньшье илгажа нэрлэхын аргагүй, үргэлжэ дээрээ жэгдэ уран хэлбэритэй, удха гүнзэгытэй. Хүнэй сэдьхэл, доторой нангин hанаа бодол зураглан харуулха талаараа поэт бүри үндэр амжалтануудые туйлаhаар харагдана.

 

“Хокку” шүлэгүүдые буряадаар

Зүүн зүгэй поэзи буряад поэдүүдэй бага хэмжээнэй шүлэг зохёолгодо анхаралаа хандуулхадань нүлөөлһэн байдаг гээшэ. Д. Улзытуев япон уран шүлэгшэдэй – Масаоси Сики, Саймаро, Райдзай, Басё, Бусон г.м. бусад поэдүүдэй  хокку шүлэгүүдые буряад хэлэн дээрэ оршуулһан юм. Хокку, хайку, танка гэhэн жанрнуудай түхэл баримталан, уг оньhыень уудалжа, Д. Улзытуев өөрынгөө шүлэгөө иимэ маягаар бэшэжэ, буряад поэзиин шадал аргануудые харуулжа шадаhан юм. Тиигэжэ багахан дүрбэн гү, али найман мүртэй миниатюранууд тодорһон. Тэрэнэй шүлэгүүд соо хүн, тэрэнэй саг, хүнэй байгаалитай холбоон тухай гүнзэгы бодолнууд бии. Хитадай мэдээжэ поэт Ли Богой шүлэгүүдые баhа буряадшалаhан байна. Тус зохёолнуудынь буряад дуунууд соо дэлгэрэнгыгээр хэрэглэгдэдэг параллелизмын ёhо баримталжа бэшэгдэhэн юм. Энэнь хадаа шүлэгшын буряад арадай аман зохёолой ба зүүн зүгэй ёhо гуримуудые тааруулан ниилүүлхэ зүб оньhые олоhыень гэршэлнэ. Тэрээнhээ гадна Д. Улзытуев сүлөө шүлэг- верлибр гээшые хэрэглэжэ шүлэгүүдээ бэшэдэг байhан юм. Жэшээлхэдэ, «Наран гараг!» гэжэ шүлэг верлибр хэрэглэлгын шүлэг болоно:

Наран заяанhаа наран зүгтэ оршоо

Япон арад!

Намжаа ногоон, олтирог орониинь үршөөн

Наран гараг!

 

Бүри эршэтэйгээр...

 Д. Улзытуев hүүлшынгээ хэдэн жэлэй туршада Байгал далайн эрьедэ оршодог Боярск гэжэ тосхондо байрлажа, эршэмтэйгээр, холын хараагайгаар хүдэлжэ, эрхим гэгшын шүлэг, дуун, поэмэнүүдые бэшээ hэн:

Гурбан жэлэй туршада

гуниглааб эндэ гансаараа,

Гулган гараhан шүлэгүүдээ

бэшээб эндэ гансаараа.

(«Байгалай дүрбэн hалхин»)

             

    Уран дуунайнь аялга ородой бэлиг түгэлдэр поэдүүд болохо Евгений Евтушенко, Михаил Светлов, Станислав Куняев гэгшэдэй  онсо анхарал табиhан ушараа улам эршэ орожо, Россиин арадуудай дунда үргэн дэлисэтэйгээр зэдэлшөө hэн.

Д.Улзытуев 1961 ондо СССР-эй уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо һэн. Тэрэ «Буряад үнэн» газетэдэ, «Байгал» журналда, Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрта хүдэлhэн юм.

                                    Ёохор татан жэгээн

                               Соохор маряан сэсэгүүд соо,

                               Оодор табин нэрьеэн

                                Аадар түргэн голнууд соо

                                Сэдьхэл минии лээй даа, -

- гэжэ «Аадар» гэhэн номойнгоо эхиндэ бэшээ hэн.

                1972 ондо буряад уран шүлэгшэдэ бэлиг, абьяас ехэтэй  поэт Дондог Улзытуев наhанhаа урид оройдоол гушан зургаатайдаа наhа бараhан.

 

Тэмдэглэлнүүдынь- анха түрүүшынхиеэ

Мүнөө 2021 ондо Дондог Улзытуевай энээнээ урагша хаанашье хэблүүлэгдээгүй байан үдэр бүриин тэмдэглэлнүүдынь анха түрүүшынхиеэ нара хараба. Уран шүлэгшын Литературна институдта hуража байhан (1957-1958 онууд), тиигээд Боярск хотодо ажаhууhан үе саг (1969-1970 онууд) энэ ажабайдалай тэмдэглэлнүүд соонь ороhон байна. Зохёолшын залуу оюутан ябаха хаhа, уран зохёол бэшэхэ болон ажабайдалай элдэб олон асуудалнууд тухай тэрэнэй бодолнууд, шүлэгүүдэйнь гар бэшэмэлнүүд, оршуулганууд, Боярск нютагта байhан тэрэнэй гансаардалга, юрын үдэр бүриин ажал хэрэг тухай hанаа зоболго г.м. олон сэдэбүүдээр бэшэhэн тэмдэглэлнүүдынь болоно. Энэ ном үргэн ниитэ уншагшадта дурадхагдана.