840
1911 оной декабриин 11-дэ Үбэр Байгалай хизаарай Агын тойрогой Могойтын аймагай Зугаалай нютагта үнэр баян, шадалтай Дашын Санжаагай гэр бүлэдэ Балдан хүбүүн түрэһэн бэлэй. Тиигээд Зугаалайн эхин 1-дэхи классай училищида, Агын долоон жэлэй hypгуулида ном үзэжэ гараһан юм. Һургуулида һуража ябахадаа, «Буряад-Монголой үнэн» сониндо толилогдоһон зохёолнуудые сээжэ болотороо уншадаг һэн ха. Тиигэжэ X.Намсараевай, Д.-Р.Намжилоной, Б.Барадинай болон тэрэ үеын бусад уран зохёолшодой бүтээлнүүдтэй танилсаһан, ухаан сэдьхэлдээ наринаар хадуужа абаһан байха юм. Балдан Санжин 1928 ондо Буряад-Монголой багшанарай техникумдэ һурахаяа ороо һэн. 1931 ондо энэ техникум түгэсөөд, ажалайнгаа намтар эхилһэн бэлэй. Буряад-Монголой багшанарай техникумэй дэргэдэхи туршалгын һургуулида жэл шахуу багшалһан юм. 1931 оной декабрь һарада хүршэ Монгол орон багшын ажалда эльгээгдэһэн байна. Монголой багшанарай техникумдэ, комсомолой ажа[1]лай курсануудта хэшээлнүүдые үгэжэ багшалаа. Монголдо гурбан жэлэй хугасаа соо хүдэлөөд, нютагаа бусажа, багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлдэг институдта методистаар ажаллаба. Хожомынь Хяагтын багшанарай дунда һургуулида буряад-монгол хэлэ[1]нэй болон уран зохёолой багшаар хүдэлһэн намтартай.
Балдан Санжиевичай саашанхи зам 1938 онһоо Буряад-Монголой гүрэнэй хэблэлтэй холбоотой. Эндэ 1989 он болотор, таби гаран жэлэй хугасаа соо эдэбхитэйгээр хүдэлһэн юм. Редактор, ахамад редактор ябаа, һуралсалай олон олон номуудые, уран зохёолой бүтээлнүүдые эсэлтэ сусалтагүй хэблэлдэ бэлдэжэ гаргаһан гээшэ. Эндэ хүдэлхэ зуураа һуралсалай 500 гаран номуудые, уран зохёолшодой бүтээлнүүдые хинан заһажа, удха найруулгыень һайжаруулжа барлуулһан байна. Буряадай мэдээжэ сэдхүүлшэн, ирагуу найрагша Ц.Дондогой Б.С. Санжин тухай иигэжэ дурсaһан байдаг: «Нэгэтэ (Бургиз - Л.Б.) орожо ерэхэдэм,... залуушье бэшэ авторай гар бэшэгые эреэн соохор болотор заһажа һуугаа агша һэн» («Буряад үнэн», 1981 оной декабриин 15). Саашань иигэжэ бэшэнэ: «Зүгөөр минии нюдөөрөө хараһан тэрэ баримта Баддан Санжиевичай ямар редактор байһые гэршэлнэ бшуу». Саашань тэрэ Балдан Санжиевичтай арбаад жэлдэ хамта хүдэлһэн ирагуу найрагша, редактор Шираб Нимбуевич Нимбуевай мэндэ байхадаа хэлэһэн үгые дурсана: «Балдан Санжиевич гээшэтнай һууһан һууриһаа бэлээр үндыхэгүй, амаргүйхэн ажалша хүн ааб даа...». Иимэ ехэ ашата, буянта ажалай хажуугаар Балдан Санжиевич учебник болон һуралсалай номуудые бэшэдэг байһан.
Жэшээнь, «Бурят-монгольский язык» (учебник для взрослых), «Методика преподавания бурят-монгольского языка в начальной школе», «Сборник диктантов» (пособие для начальных школ), «Түрэлхи хэлэн» (бэлэдхэлэй класста үзэхэ ном), «Түрэлхи хэлэн», 3-дахи класста үзэхэ ном. Соавторнуудынь Д.Дугаржабон, Д.Мижидон (1963); «Түрэлхи хэлэн» 2-дохи класста үзэхэ ном. Соавторнууд - Б.Базарон Д.Дугаржабон хоёр. Б. Санжинай зохёохы ажалай намтарта Бидиядара Дандаронтой бэшэһэн хото хүрэхэ гээшэ ёһотой баатаршалгын хэрэг байгаа юм. Галзууд омогой зайһан Бадан Тураахинай ударидалга доро ябажа, Москва хүрөөд, Петр хааниие бараалхаад, тусхай грамота абажа ерэһэн байна. Хориин зоной ябадалые авторнууд роман соогоо уран гоёор зураглан харуулжа шадаа. «Заяанай зам» гэжэ роман арад зондоо үргэнөөр мэдээжэ болонхой юм. Энэ зохёолые уншагшад, илангаяа эдиршүүл, ехэтэ һонирхон уншажа, түрэл арадайнгаа түүхые мэдэжэ абана гээшэ.
Балдан Санжиевичай зохёоһон рассказ, туужануудые нэрлэбэл, олон даа, жэшээнь: зүжэгүүдэй суглуулал «Даралалта» (1931), рассказуудай согсолбори «Сагай шэнжэ» (1950), «Шэнэ заншал» (1959), «Һанаамгай хүбүүн» (1962), «Жэлэй дүрбэн саг» (1965), «Доржуудай юундэ уйлааб?» (1973), «Дүүрээгүй онтохон» (1976), «Шэдитэ сэсэг» (1988). Б. Санжин К.Д. Ушинскиин дидактическа рассказуудые, А.П Чеховэй олон рассказуудые, И.С. Тургеневэй «Эсэгэнэр ба үри хүүгэд», «Ангуушанай тэмдэглэлнүүд», С.Т. Аксаковай «Ягаахан сэсэг», В.Г. Короленкын «Газар дорохи хүүгэд», М. Горькиин «Минии университедүүд», А. Фадеевэй «Залуу гварди», Б. Горбатовай «Дарагдаагүйшүүл», Ванда Василевскаяагай «Һолонго» болон бусад уран зохёолшодой бүтээлнүүдые буряад хэлэн дээрэ оршуулжа гаргаһан түүхэтэй юм.
Балдан Санжиевич Санжинай иимэ асари ехэ ажал үндэрөөр сэгнэгдэһэн, «Буряадай АССР-эй соёлой габьяата ажал ябуулагша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн алдартай. Б.С.Санжинай гэр бүлэ тухай хэлэбэл, иимэ. Сагаан малгай хуасай омогой шадалтай айлай Дашын Санжаагай гэр бүлэдэ 1911 ондо мүндэлһэн гэжэ түрүүн хэлэһэн байнабди. Санжин Бутид гэжэ абжаатай, Бадмажаб гэжэ дүү хүбүүтэй байһан юм. Мүнөө тэдэнэй олон үри һадаһад үнэр баян, үлзы һайн ажаһуудаг. Балдан Санжиевичай наһанайнь нүхэр - Должима Шагжиевна Шагдарова мүн. Түүргэ-Бооржо нютагһаа уг гарбалтай, эхин һургуулиин багша ябаһан. Должима абгаймнай ехэ хүндэмүүшэ, урин налгай зантай, үгэ хүүртэй, амтатай эдеэтэй абгай байһан юм даа. Балдан Санжиевичай түрэлэйнь хүүгэдэй, студентнэрэй, өөрынгөө түрэлхидэй ороходо, бултыень сайлуулаад, һонин һорьмойень хубаалсаад, үдэшэдэг бэлэй. Зоной айл байһан даа. Коридоройнь үүдэн хододоо нээлтэтэй байдаг һэн. Минии һанахада, үдэр бүри айлшад орожо, гаража байдаг һэн ха.
Балдан Санжиевич ехэ даруу зантай, олон үгэгүй, томоотой, арад зондоо, түрэлхидтөө аргагүй хүндэтэй ябаһан хүн гээшэ. Эгэшэ дүүнэрэйнгээ хүүгэдэй эрдэмдэ һурахаяа ерэхэдэнь, ехэ дэмжэдэг, туһа хүргэдэг байһан юм. Бишье хадаа дунда һургуулида һуража байхадаа, Балдан ахайнда байжа һурааб. Тиихэдэ Балдан ахайтан коммунальна квартирада байдаг бэлэй (нэгэ байрада хоёр гэр бүлэ ажаһуудаг һэн). Хажуугаарнь үшөө би хабшуулдаһан. Булта эбтэй эетэйл байдаг һэн. Балдан Санжиевич шэнэ журнал, номуудые абаха. Балдан ахайнда байжа, Чингиз Айтматовай, Норпол Очировай шэнэ бүтээлнүүдые һонирхон уншаһанаа һананаб.
Балдан Санжиевич Должима Шагжиевна хоёр хүбүү басага хүн болгожо, хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргэжэ хүмүүжүүлһэн. Субад Балдановна Иваново хотын текстильнэ институт дүүргэһэн. Нарин сэмбын комбинадта удаан ажаллаад, Буряадай лесотехническэ техникумдэ багшаар хүдэлһэн намтартай. Нүхэрынь - Павел Николаевич Васильев, инженер ябаһан хүн. Васильевтан нэгэ хүбүүтэй - Сергей Павлович Васильев. Сергей НЭТИ (Новосибирскын электротехническэ институт) дүүргэһэн. Олон жэлдэ Дотоодын хэрэгүүдэй яаманда хүдэлһэн. Нүхэрынь - Алла Валерьевна Васильева Зүүн Сибириин технологическа институт дүүргэһэн юм. Мүнөө амжалтатайгаар хубиин ажалаа эрхилдэг. Тэдэ Вадим гэжэ хүбүүтэй. Вадим Зүүн Сибириин гүрэнэй технологи ба управлениин университет дүүргэһэн. Лена гэжэ басагатай. Лена Эрхүүгэй эмнэлгын дээдэ һургуули түгэсөө һэн.
Хүбүүниинь Баир Балданович Санжин 3үүн Сибириин технологическа институт дүүргэһэн намтартай. Улаан-Үдын прибор бүтээлгын заводто олон жэлдэ ажаллаһан. Наһанайнь нүхэр Дарима Дабаевна Санжина - хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин профессор. Дарима Дабаевна буряад уран зохёолой түүхэтэ романуудай хэлэ шэнжэлһэн гээшэ. Эрдэмэй олон бүтээлнүүдые хэблэжэ гаргаа. Жэшээнь, «Язык бурятских исторических романов». Энэ ном соогоо Балдан Санжинай, Бидия Дандароной «Заяанай зам» гэһэн романай, бэшэшье буряад романуудай хэлэ шэнжэлһэн юм. Баир Балданович Дарима Дабаевна хоёр нэгэ хүбүүтэй - Бато Баирович Санжин Ленинградай совет худалдаа наймаанай дээдэ һургуули түгэсхэһэн, эдэй засагай эрдэмэй дид доктор, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин багша мүн. Нүхэрынь - Ольга Петровна Санжина Ленинградай барилгын болон технологиин дээдэ һургуули дүүргэһэн, эдэй засагай эрдэмэй доктор, Зүүн Сибириин гүрэнэй технологи ба управлениин ехэ һургуулиин профессор юм. Олон жэлдэ энэ университедэй проректор ябаһан. Бато Баирович Ольга Петровна хоёр хүбүүдтэй: ехэ хүбүүниинь Баир Батоевич врач-нейрохирург, Эрхүүгэй эмнэлгын дээдэ һургуулида һуража гараһан. Бага хүбүүниинь - Андрей Москвагай барилгын университедэй 2-дохи курсын оюутан ябана.
Балдан Санжиевичай үри хүүгэд, бэри басагад, ашанар гушанар, зээнэр нэрыень нэрлүүлжэ, алдар солыень дээрэ үргэжэ ябана гээшэ. Тиихэдэнь бидэ түрэлхид, нютагаархидынь омогорхон бахархажа, даган баясажа ябадагбди! Агын тойрогой Ц.Жамцараногай нэрэмжэтэ номой сангай ажалшадта доро дохин халуун баярые хүргэхэ байнаб! Балдан Санжинай түрэһөөр 110 жэлэй ойн баяртань зорюулжа, олон хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэһэн байна. Б.Санжинай бүтээлнүүдтэй уншагшадые танилсуулха зорилготойгоор уран уншалгын урилдаа үнгэргөө һэн. Тэрэ урилдаанда олон эдир уншагшадай эдэбхитэйгээр хабаадаһандань маша баяртайбди! Буряадай соёл гэгээрэлдэ үндэр хубитаяа оруулһан ахамад үеын жэшээтэ хүн тухай - Балдан Санжин тухай тобшохон хөөрөөгөө Шэнэ жэлэй урдахи үреэлээр түгэсэхэ дурам хүрэнэ:
Дээрэһээ үгтэһэн наһые
Буянтайгаар эдлэжэ,
Эхын түрэһэн бэеые
Элүүр энхээр абажа,
Хүрьһэтэ энээхэн Дэлхэй дээрэ
Хүхин жарган ябыт даа!
Лариса БАДМАЕВА,
хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор,
доцент
