567
Агууехэ эмшэдтэ...
Музей ороходомни, хон-жэн. Гансал айлшадые угтан абадаг таһалгада нэгэ эхэнэр һууна. - Эндэһээ мэнэ һая гараһан үбгэжөөл ямар һонирхолтой юумэ харааб? - гэжэ музейн мэргэжэлтэндэ сэхэ хандабаб. - Аа, тэрэ үбгэн һаяхана нээгдэһэн үзэсхэлэн яһала удаан анхаран хараад, хэнтэйб даа телефоноор хөөрэлдэжэ байжа үзөөд, мэнэ һаяхана гаража ошоо.
- Минии харахада болохо гү?- Болохо даа. Мүнөө мэргэжэлтэниие дуудахаб.
Үүдэнһээ саашаа 2-дохи таһалга руу ороходомни, үнөөхи атласай дэлгэсэ байба. Хажуудань соморхон шкаф соо номууд, хара-сагаан үнгэтэй гэрэл зурагууд. Ханада одоол тэрэ 4 хуудаһан үлгөөтэй. Дундань томохон шэл хайрсаг дотор бурханай ном нээлгээтэй байна. Оройдоо хоёр зураг буулгаад байтарни, музейн мэргэжэлтэн орожо ерэбэ. Мэндэшэлээд, энэ дэлгэсэ тухай тобшохоноор хөөрэжэ үгыт гэжэ хандабаб.
- Тус үзэсхэлэн манай музейдэ 2021 оной декабриин 30-да нээгдэһэн юм. Улаан-Үдын Түүхын музейн дэргэдэ Пётр Бадмаевай хүшөө табигдаа һэмнай даа. Тэрэ хэмжээ ябуулгын үргэлжэлэл боложо, иимэ дэлгэсэ эмхидхэгдэбэ. Бүхы эндэ дэлгэгдэһэн зүйлнүүдые суута эмшэн Пётр Бадмаевай түрэл гаралай үри һадаһан Билигто Дугаров дурадхаһан байна. Хэдыхэн үдэрэй туршада яһала олон зон һонирхон байжа үзэнэ, - гэжэ Улаан-Үдын Түүхын музейн экскурсовод, лектор Виталий Покацкий хэлэбэ.
Үнэхөөрөөшье, үнгэрһэн жэлэй эсэстэ Улаан-Үдын Түүхын музейн урда талада Буряадаймнай агууехэ хүбүүдэй нэгэн болохо Пётр Бадмаевта хүшөө бодхоогдоо бэлэй. Энэ хүрэл хүшөө табиха тухай дурадхал мэдээжэ олониитын ажаябуулагша Баатар Тумуновай оруулхадань, Буряад Уласай Засагай газар, Улаан-Үдэ хотын болон Агын тойрогой захиргаан дэмжэһэн юм. Уран баримал Болот Цыжипов Ага нютагай зоной аша туһаар найруулан бүтээгээ һэн.
Түбэд эмнэлгын атласай хуудаһануудые Билигто Дугаров хаанаһаа өөрынгөө хубиин коллекцидэ оруулба гээшэб гэжэ бүри ехээр һонирхоод, удангүй тэрээндэ хонходожо асуубаб.
-2010 гаран онуудаар Түбэд эмнэлгын атлас шудалжа эхилээ һэм. Энэ хэрэгыемни хамба лама Дамба Аюшеев дэмжэһэн юм. Түбэдэй Һаса хотодо хадагалагдажа байдаг атласай эхэ зурагыень харахадаа, зэргэсүүлжэ шудалхадаа, үнэхөөрөөшье, манай атласай 4 хуудаһан дутана гэжэ ойлгоо һэмди. Ивалгын дасанай Буддын шажанай дээдэ һургуулида уран зураг шудалдаг хубарагууд минии захилаар буулгажа зураһан юм, - гэжэ мэдээжэ юрист, олониитын ажаябуулагша Билигто Дугаров хэлээд, үшөө иигэжэ нэмэбэ:
– Музейдэ дэлгэгдэһэн бүхы зүйлнүүд минии олон жэлдэ суглуулһан түүхэтэ номууд, үнэтэ гэрэл зурагууд. Түбэд эмнэлгын атласай хуби заяанда холбоотой түүхын саарһа дансанууд байха. Аяар XVII зуун жэлдэ үзүүр бэрхэ хүбүүднай энэ суута эмнэлгын атлас Буряадтаа асаржа шадаһан юм гээд һануулая. Тэрэ үедэ Сүүгэл дасанай эмшэ лама Шираб Сунуев энэ бүтээлые нютагтаа залаһан гэжэ түүхын гэршэнүүд бии.
Дээрэ хэлэгдэгшэ үбгэжөөлэй гайхаһан ушарыень иигэжэ элирүүлээд, ажалдаа ерээд, энээхэн мүрнүүдые бэшэбэб.
Хаан түшэмэлнүүдые аргалха хубитай
Пётр (Жамсаран) Бадмаевые буряад арад түмэнэй элитэ ехэ хүбүүдэй манлай бариһан хүн гэжэ хэлэхэдэ, арсаха хүн олдохогүй ёһотой. Агын үргэн талын малша айлай гэр бүлэдэ түрэһэн хүбүүдые ерээдүйдэ хаанта засагай гэр бүлын гэшүүдые, мүн тэдэнэй дүтын зониие аргалха, гүрэн дотороо суута эмшэд болохо гэжэ хүн хаанаһаа тиихэдэ мэдэхэ байгааб? Жамсаранай ахань Сультим түбэд эмнэлгэ шудалһан бэрхэ аргашан байһан юм. Байгал шадархи нютагуудта тараһан хорото үбшэнэй үндэһэ барижа шадаад, Ород Уласай дээдын засагай ноёд хатадта мэдээжэ болоһон түүхэтэй. Тэрэниие холын Санкт-Петербург хото дуудажа асараад, һайса шалгалта хэһэнэй удаа хүниие аргалха гэһэн даабари үгэһэн байгаа. Суута эмшэн Александр (Сультим) Александрович тэрэ үедэ дээдын засаг барижа ябаһан зоной дүхэригтэ орожо ябаа. Тэрэнэй дүү хүбүүн Жамсаран Бадмаев Эрхүүгэй гимназида һураад, удаань ахайгаа дахажа, Нева мүрэн дээрэ оршоһон Санкт-Петербург хото ошоһон юм. Тиин Петербургын дээдэ һургуулиин Зүүн зүгэй факультедтэ орожо, эрдэм номдо һураад, тэрэнээ 1875 ондо алтан медальтайгаар түгэсхэһэн юм. Зүүн зүгэй факультедтэ һуража байха үедөө тэрэ Военно-медицинскэ академидэ зэргэ һуралсажа гараа бэлэй. Александр (Сультим) Бадмаев ахайнгаа наһанһаа нүгшэхэдэ, хэжэ байһан хэрэгыень, ажалыень өөр дээрээ даажа абаад үргэлжэлүүлээ. Түбэд, Хитад, Монгол оронуудые шудалха, Ород Уластай холбоо бэхижүүлхэ хэрэгтэ аргагүй ехэ хубитаяа оруулһан, гүрэнэй удха шанартай ажал хэрэгүүдые бүтээһэн хүн юм даа.
Автор: Булат БАДМАЕВ
Фото: Булат Бадмаев
