Түрэл хэлэеэ төөрихэгүйн түлөө

-Дамдин Доржиевич, энэ нүүдэл шэнжэлгэ хэды ондо үнгэрөөб?

 - 2017 ондо буряад хэлэн ямар байдалда байнаб гэжэ элирүүлхэ зорилготой Шэнэхээн нютагаар, Монгол ороноор ябагдаа. Имагтал буряад угсаатанай ажаһуудаг нютагуудаар ябажа, ажалаа хээбди. Монголдо һууһан буряадууд тус гүрэндэ үсөөн арадуудай дунда дүрбэдэхи һуури эзэлнэ. Анхан сагта нүүдэлшэ арад байһан хадаа буряадууд хилэ гээшые мэдэхэгүй, малаа дахаад лэ, урагша-хойшоо ябадаг байгаа гээшэ ааб даа. Теэд 1727 оной Хяагтын хэлсээгээр хилэ татагдажа, байдал хубилаа. Олон буряадууд Монгол ороной талада малаа бэлшээжэ гү, али зуһаландаа байхадань, гэнтэ хилэ хаагдашоо. Үшөө засаг һэлгэхэдэнь, олон буряадууд зорюута хилэ дабажа, Монгол орон руу тэрьелжэ зөөһэн ха юм даа. Нүүжэ гараһан буряадуудай ехэнхинь Монголой Дорнод, Хэнтэйн аймагуудаар һуурижаһан байдаг. Баруун аймагуудаар гэбэл, Сэлэнгэ, Булган аймагууд. Юрэдөө хилын хажуугаар дүтэ һууһан буряадууд гээд тооломоор байна - Агын, Хэжэнгын, Яруунын. Эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдээр 20-дохи зуун жэлэй эхеэр Монгол орон руу бүхыдөө 30 000 үлүүтэй зон зөөжэ ошоһон. Мүнөөнэй сагта Монголой буряадууд үсөөн боложо байна гээд хэлэгдэнэ. Энэнь 2018 оной Монголой тоо бүридхэлдэ гэршэлэгдэнэ. Тиигээшье һаа, бидэ буряадуудбди гэжэ залуу үетэндөө, үри хүүгэдтээ ходол хэлэжэ, омогорхожо байдагынь һайшаалтай.

- Мүнөө үедэ хэр байнаб даа буряадууднай?

- Бидэ хилэ гаража, саашаа харгы мэдэхэгүй байһан тула урдамнай ябаһан автомашина дахаабди. Тэрээн соо Монголой дээдэ һургуулиин профессор ябаһан байгаа. Танилсажа хөөрэлдөөд, зорилгоороо хубаалдахадамнай, бидэндэ харгы харуулжа, мэдэхэ, шадаха юумээрээ туһалхадань, аргагүй ехээр баярлаа бэлэйбди. Бидэ намарай сагта тэрэ аймагуудаар ябаабди. Ябаһаар лэ Чойбалсан хото хүрөөд, саашанхи харгыгаа тодорхойлообди. Нүүдэл шэнжэлгэдээ бидэ Дашбалбар, Баяндун, Дадал гэжэ сомонуудта хүрэхэ байгаабди. Дашбалбар тухай хөөрэхэ болоо һаа, яһала үргэн талада тарашаһан сомон. Улаан-Баатарһаа 700 модоной зайда. Ехэнхи зониинь буряад угсаатан. Дашбалбарай дунда һургуули ошожо, танилсажа, буряад хэлэ шэнжэлжэ ябанабди гэжэ гол зорилгоёо хэлэбэбди. Һургуулиин шабинартай хөөрэлдэхэдэмнай, халха хэлэн дээрэ зугаалхаяа һанана. Харин томошуул, аха захатан буряадаар хөөрэлдэнэ. Һургуулида һураха гол программань халха хэлэн дээрэ зохёогдоһон байхадань тиигэнэ гээшэ ааб даа. Манай Буряадташье мүнөө тиимэ байдал тогтонхой ха юм даа. Гүрэнэй хэлэн ород байхадаа, багашуулнай ород руугаа шунан ороно. Гар утаһан, телевизор гэхэ мэтэ халха байгаашье һаань, тэндэхи буряадууд хэлэеэ аршалха, хүгжөөхэ гэжэ ехэтэ оролдоно. Буряад хубсаһаяа үмдэжэ, буряад гоё дуунуудаа хангюурдажа, элинсэгүүдэйнгээ хэжэ байһан ажалые үргэлжэлүүлхэ гэжэ оролдожо байһаниинь һайхашаагдаа. Дашбалбарта ажалаа түгэсхөөд, удаадахи нютаг Баяндун хүрөөбди. Баяндун Дашбалбартаа орходоо, талмайгаараа, хүн зонойнгоо тоогоор бага нютаг байгаа. Баһал буряадууд олоороо ажаһуудаг. Улаан-Баатартаа нэгэ бага дүтэшэг. Гайхаһан юумэн гэхэдэ, хүдөөһөө Улаан-Баатар гү, али томо хотонууд руу арад зон зөөжэ ошоно гэжэ дуулаа һэм. Харин энэ гурбан нютагаар ябахада, байдал тиимэ бэшэ. Хүүгэдэй сэсэрлигүүд, дунда һургуулинуудынь багашуулаар дүүрэн байгаа. Сүлөө һуури үгы байдаг гэжэ хэлээ. Залуу мэргэжэлтэд, хото городоор ажал хэжэ байһан багшанар, эмшэд, бусад мэргэжэлтэн нютагаа бусана. Буряадууднай тэндэ ёһо заншалаа сахижа, буряадаараа хөөрэлдэжэ, амгалан тэнюун ажаһууна һэн даа. Тэндэһээ гаража, Хэнтэйн аймагай Дадал сомон ошообди. Хэнтэйн аймаг ороходо, байгаалинь тад ондоо, хада уулатай, модо шулуутай, гол горхотой. Тала дайдань тиимэ ехэ бэшэ. Онон голой эрьедэ оршоһон нютаг байгаал һэн даа. Монголой “Нюуса тобшо” соо бэшэгдэһэн газарнуудаар ябаабди. “Дэлюун болдог”, “Чингисэй гурбан нуур” гэжэ түүхэтэ газарнуудые бидэндэ харуулаа. Хэнтэйн аймагта гурбан, Дорнод аймагта дүрбэн сомондо буряадууд олоороо һуудаг байна гэжэ хэлэгдээ.

 - Һургуулиин, сэсэрлигэй үхибүүд буряад хэлэ хэр мэдэнэб гэжэ ямар арга хэрэглэн, шэнжэлгэ хэһэн байнабта?

- Һургуулинуудта анкетировани хэһэн байгаабди. Үрэ дүнгүүдээрнь хэлэбэл, Дорнод аймагта буряад хэлэеэ һургуулиин үхибүүдэй 85 хуби мэдэхэ байна. Дадал сомоной багашуулай 37 хубинь буряад хэлэеэ мэдэхэ байна. Ушарынь гэхэдэ, Дадал сомондо буряадуудай тоонь нэгэ бага үсөөн. Гурбан сомоноор анкетын дүнгүүдые харабал, һургуулида ороодүй багашуулай 52 хубинь буряад хэлэеэ мэдэхэ байна. Энэнь гэртээ буряадаар хөөрэлдэнэ гэжэ гэршэлнэ. Һургуулида орожо, халха аялгада ороходоо, минии түрэл хэлэн буряад гэжэ бэшэһэн хүүгэдэй хуби 26-да хүрөө. 10 хубинь буряад хэлэеэ һургуулидаа хэрэглэнэ гэжэ харюунуудһаа ойлгохоор байгаа. Харин гэртээ түрэл хэлэн дээрээ хүүгэдэй 51 хуби хөөрэлдэдэгбди гэжэ харюусаа. Сэсэрлигтэ ябадаг багашуулай гэртэхинтэй шэнжэлгэ хэхэдэмнай, тэдэнэй 26 хубинь буряадаар гэртээ хөөрэлдэдэг байба. Һонирхолтойнь гэхэдэ, гэртээ аба эжынэр буряадаар хөөрэлдөөд, үхибүүдтэеэ халхаараа зугаалдаг гэжэ мэдэгдээ. Хитадай Шэнэхээндэшье, Монголой буряадуудай һуудаг сомонуудташье буряад хэлэнэй хэшээлнүүд үгы, гэртэхинэй шадалаар буряад хэлэн амиды мэндэ байна гэжэ ойлгообди. Мүн һургуулиин багшанарай туһаламжа ехэ байна. “Һ” болон “с” үзэгүүд дээрээ һургуулиин багашуул торолдохоёо һанана гээд багшанар, гэртэхин хэлэнэ һэн. “Һ” үзэгөөр хэлүүлбэл, саашадаа буряад хэлээрээ харилсахадань, хэлэеэ мэдэхэнь бэлэн байха гээд хэлэгдээ. Хэлэеэ мэдэхэгүй арад байха гү гэжэ асуудалда харюусаһан зоной 80 хубинь хэлэеэ алдаһан арад - арад бэшэ гэжэ харюусаа. Түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй зон хэн гэжэ нэрлэгдэхэ болоноб гээд бэшэнэд һэн. Монгол, Хитад оронуудаар ябаһан нүүдэл шудлалгымнай үрэ дүн ном боложо гаргагдаа. Тэрэ ном соо тодорхойгоор бэшээтэй байха.

- Үнэхөөрөөшье, ямар һонирхолтой шэнжэлгэ хэһэн байна гээшэбта. Хари гүрэндэ ажаһуужа байһан буряад угсаатан хэр зэргэ хэлэеэ мэдэнэ гээшэб, залуу халаанай дунда буряадби гэжэ сэдьхэжэ ябадаг зоной хуби хэды болонхойб гэжэ Россиин буряадуудай һанаа зобооһон асуудалнуудта тодо харюу үгэжэ шадаба гээшэт. Хожом хэблэһэн ном тухайтнай хөөрэлдэхэбди.

– Һайн даа!