Аргатада түбхинөөд...

Ашаанай поезд

1941 он. Буряад-Монголой АССР -һээ Татаарай АССР нютаг руу хүн зониие нүүлгэжэ асарха зорилготойгоор албата зон гараа һэн. Бидэнэй аба, Степан Иванович Иванов-Соляков, эжымнай, Анастасия Николаевна, тэрэ үедэ Татаарай АССР-эй Балтасиин аймагай Дурга гэжэ нютагта ажаһуудаг байгаа. Буряадһаа ерэһэн зонтой уулзажа хөөрэлдэһэнэй удаа аяар холын Байгал шадархи газар зөөхэ гэһэн шиидхэбэри тэдэ абаа һэн. Тиихэдэ манай эсэгэ 37-той, харин эжымнай 36 наһан дээрээ ябаа. Гурбан жэлэй хугасаада эндэ ажаллаха, байрлаха гэһэн хэлсээ даб дээрэ баталһан юм. Холын нютаг зорихоёо олохон гэр бүлэнүүд 1941 оной мартын 20-до поездодо һуужа, зүүн зүг барин, харгыда гаралай. Тиихэдэ гэртэхимнай, нютагаархиднай түрэл тоонто нютагтаяа, түрэл гаралтаяа хахасажа байнабди гэжэ хаанаһаа ойлгохоб даа, баарһад. Түмэр тэргэдэ һуужа гараһан зон тиихэдэ амаргүй ехээр зүдэрөө, хүйтэ нойтониие үзөө даа. Бидэнтэй суг нэгэ вагондо Степановтанай болон Уракаевтанай гэр бүлэ ябалсаа. Ашаанай поезд хадаа ашаанай, нэгэ бага ябад гээд лэ, удааханаар зогсохо даа. Олон айлнууд багахан хүүгэдээрээ ябаа, тэдэниинь үбдэхэ, бархирха, шууялдаха. Иигэжэ зобожо ябаһанаа, һарын үнгэрхэдэ, Улаан-Үдэ хүрэжэ ерэбэ. Бидэниие аймагай түлөөлэгшэд угтажа абаад, ямар бэ даа клубта байрлуулаа, амаруулаа. Ерэһэн зон бүхы Буряадай аймагуудаар таража байрлаба. Иванов – Соляковтанай, Степановтанай, Уракаевтанай, Халиуллинтанай, Закировтанай, Хасановтанай, Исрафиловтанай болон үшөө нэгэ хэдэн бүлэнүүд Хурамхаанай аймаг ошохо болобо.

Нүүдэлшэдэй үнэмшэлгэ

Улаан-Үдэ хүрэтэр поездоор ерэһэн һаа, саашаа Хурамхаан нютаг манайхин тэргэ морёор аян замда гараба. Удаахан сагай туршада харгыда ябаһанаа, одоошье Хурамхаан хүрэжэ ерээд, ерэһэн айлнууд тэндэһээ колхозуудаар тараба. Иванов – Соляковтанай, Степановтанай, Уракаевтанай гэр бүлэнүүд Аргата нютаг ошохо болоо. Ерэһэн айлнуудта нүүдэлшэдэй үнэмшэлгэнүүдые барюулаа, тэрэнэй ёһоор бидэндэ гэр байра, үнеэ, хони, сабшаха газар болон 10 жэлэй хугасаада бусааха мүнгэ үгэһэн байна. Һаял шэнэ газарта түбхинэжэ, ажабайдалаа түхеэржэ байтарнай, Агууехэ дайн эхилжэ, бүхы юумэн ондоо тээшээ залараа. Аргата нютаг хүрэжэ ерэһээрнай, оройдоол 2 һара үнгэрөөд байгаа бшуу. Бүһэтэйшүүлнай Эхэ ороноо хархис дайсадһаа хамгаалхаяа дайнда мордоо. Бидэнэй аба, мүн суг ерэһэн гэр бүлын эзэд - Василий Степанов болон Григорий Уракаев гэгшэдтэй түрүүшүүлэй зэргэдэ фронт мордоо һэн. Эжымнай улаан сурбатаяа гэртээ үлөө даа, баарһан. Ехэл бэрхэ, шанга голтой манай эжы, Анастасия Николаевна, 5 хүүгэдээ хэнһээшье дутуугүй үндылгөө. Дайнай эхилһэн жэлдэ Иван ахаймнай 8-тай, Нина эгэшэмнай 6-тай, Лиза бидэ хоёр 3-тайнууд, харин одхон Анна басагамнай һая үендөө хүрөөд байгаа. Үри хүүгэдээ хооллуулха гэжэ эжымнай үдэрөөр дүүрэн хүдэлхэ, һүниндөө шубуун дэн носоожо, дайлалдажа ябаһан сэрэгшэдтэ дулаан оймһо, бээлэйнүүдые нэхэжэ эльгээхэ. Хүндэхэн лэ саг манай Эхэ орондо хүрэжэ ерээ бэлэй. Эдихэ ууха гээшэ үгы шахуу, дулаанай сагта тибһэ малтажа, уһанда бусалгаад эдихэбди. Намар тээшэ мойһо суглуулжа хатаагаад, эмэй санда тушаахадамнай, нэгэ бага мүнгэ үгэхэ. Тэрэ мүнгөөрөө эдеэ унда худалдан абадаг һэмди. Нютагай зон маанадай байдал ойлгожо, шадаха зэргээрээ туһалха, хэдэн аяга орооһо үгэхэдэнь, тэрэнээ хууража, гар тээрмээр гаргахадамнай, эжымнай лепёшхо шаража үгэхэ. Иигэжэл дайнай үеын хүүгэд үндыһэн лэ даа.

 Буряад һургуули

Сагай ошохо бүри борложо, томонууд болообди. Нютагай үхибүүдээр эжэлшэжэ наадаһаар, түргэн лэ буряад хэлэндэ һураабди. Бидэнэй гэрһээ холо бэшэ оршодог һургуулида Иван ахаймнай орожо, ном үзэгтэ һуража эхилээ. Тэрэ һургуулиин байшан пеэшэнээр дулаасуулагдадаг бэлэй. Хүүгэд ехэшүүлһээ дутуугүй ажаллаха, зундаа үбһэндэ, үбэлдөө түлеэндэ ябалсаха. Ажал хэһэнэй түлөө тиихэдэ салин гэжэ байхагүй, гансал жэлэй дүүрэхэдэ, хүдэлһэн үдэрнүүдэйшни түлөө талха таряа үгэхэ. Энэл хүндэ сагта бидэнэй одхон Анна басагамнай хүндөөр үбшэлөөд, бурхандаа ябаа һэн. Уданшьегүй бидэ һургуулида ошохо болобобди. Анха түрүүшынхиеэ һургуулиин богоһо алхажа ороходомни, минии түрүүшын багша Лымбрема Бадмаевна дулааханаар угтажа абаа бэлэй. Манай багша ехэл ухаатай, бүхы юумэ зүбөөр шүүжэ хараха, нэгэшье бадашажа байһыень һанадаггүйб. Тэрэ үедэ ехэл бэрхэ багшанар Аргатын һургуулида хүдэлжэ, үндыжэ ябаһан хүүгэдтэ ухаан бодолой үнэтэ үрэ таридаг байгаа. Нэрлэбэл, Аюрзан Будаевич Будаин, Ариадна Раднаевна Харпухаева, Лина Лыгденовна Занабадарова, Татьяна Васильевна Картошова болон бусад урагшаа һанаатай, ухаан бодолтой багшанар ажалладаг һэн. Мүнөө Аргата нютагта тэдэнэй нэрэтэй үйлсэ гудамжанууд, һуралсалай эмхинүүд бии юм.

Дайгаа дүүргэжэ, даагаяа дэллэжэ

Дүлэтэ дүрбэн жэл соо соробхилһон дайн дажар одоошье дүүрэжэ, амгалан саг хүрэжэ ерэбэ. Абамнай дайнһаа бусахадаа, «Германиие илаһанай түлөө», «Япониие илаһанай түлөө» медальнуудаар, Эсэгын дайнай II шатын орденоор шагнагдаһан юм. Гэртээ ерэхэдээ, абамнай түрүүшээр Аргатын пилорама дээрэ хүдэлжэ эхилээ. Тэндэ ажалынь ехэл хүндэ, барһан, абымнай нюрган ехээр үбдэдэг байгаа. Һүүлээрнь Аргата горхон дээрэ зайн гал үйлэдбэрилдэг хэрэгсэл тодхогдоходонь, тэндэ электригээр хүдэлөө. Абамнай уран гартай, хэжэ шадахагүй юумэн гэжэ байхагүй. Нютагай зоной захилаар модон боошхо, торхо гэхэ мэтэ ажабайдалда хэрэглэхэ юумэнүүдые бүтээжэ үгэдэг бэлэй. Манай абамнай ородоор һайнаар хөөрэлдэхэ, татаар хэлэн дээрэ сонин сэдхүүлнүүдые захижа уншаха. Дэлхэй дээрэ юун боложо байһыень хуу мэдээд байха. Эжымнай колхозой ажалшадта амтатайхан хилээмэ баридаг байгаа. Үбэлэй сагта интернат-һургуулиин шабинарта мүн лэ халуун хилээмэ бариха. Бидэнэй хорёо соо баригдаһан томохон пеэшэн түхэреэн үдэрэй туршада утаа бааюулжа байгша һэн гэжэ һанагдана. Хилээмэ барихаһаа гадна эжымнай бидэнээ элдэб эдеэ шанажа һургаха. Эжынгээ һайгаар үндэһэн татаар перемяч, кульча, бэлиш, токмач гэхэ мэтэ эдеэгээ бидэ булта бэлдэжэ шадаха болообди.

Гүрэн түрын зүгһөө эжымнай мүн лэ шагнал хайрада хүртэһэн байха. Эсэшэ сусашагүйгөөр хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ ажаллаһанай түлөө “Дайнай дүүрэһээр 40 жэлэй ойн баярай” медаляар, «Эхын соло» гэһэн III шатын орденоор шагнагдаһан юм. Агууехэ дайнай дүүрэһээр, жэлһээ жэлдэ ажабайдалнай һайжаржа эхилээ, хойно хойноһоо үшөө дүрбэн хүүгэдые аба эжымнай алтан дэлхэйдэ мүндэлүүлжэ үргөө. Дайнай урда тээ маанадаар сугтаа Буряад орон ерэһэн олон айлнууд 1950 гаран онуудаар һөөргөө түрэһэн Татарстан нютагаа бусаа. Бидэнэйшье гэртэхин түрэл нютагаа, аха дүүнэрээ болон үетэн нүхэдөө угаа ехээр һанадаг һэн. Түрэлхидөө эрьежэ, тоонто нютагаа хоёр дахин айлшалжа ерээ һэн. Хэды нютагаа һанабашье, зөөжэ ошоогүй, Аргата нютагтаа үлөө даа. Түрэл нютагтаяа холбоо бариха гэжэ гэртэхимнай татаар хэлэн дээрэ хэблэгдэдэг сонин сэдхүүлнүүдые захидаг байгаа. Шог ёгто мүрнүүдэй «Чаян» сэдхүүл, «Казан утлара» гэһэн сонинуудые уншажа үгэдэг байһанииень тодоор һананаб. Аба эжымнай гэртээ түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ, бидэнээ һургаха, ёһо заншалаа заажа дамжуулха. Аха дүүнэрни бултадаа түрэл татаар хэлэеэ, мүн буряад, ородоо тэгшэ һайн мэдэхэ. Тиихэлээрээ бидэ гурбан арадай хэлэ, ёһо заншал һайн мэдэхэ болонобди. Эндэ, хоёрдохи тоонтодоо, эжы абамнай тэбхэр 50 жэлдэ ажаһуугаа, үри хүүгэдээ, аша зээнэрээ үргэлсөө. Эжы абамнай гарыемнай ганзагада, хүлыемнай дүрөөдэ хүргөө. Дээдэ замбиһаа үршөөгдэһэн энэ наһаяа хүндэхэнөөршье һаа, жаргалтайгаар үнгэргөө даа. Алтан дэлхэйн наран доро абамнай 85, харин эжымнай 95 наһа эдлэхэ хуби заяатай байгаал даа.