Газарай хүдэлөөн дабтагдаха гү?

Тэрэ ехэ газарай хүдэлөөниие үзэһэн, хараһан зон мүнөө амиды мэндэ үгы гээд хэлэмээр юм ааб даа. 160 жэлэй саана болоһон ушар түүхын дансануудта бэшэгдэһэн байха. Түүхын хуудаһануудые иража харабал, Байгал далайн эрьеһээ халин гарахын урда нэгэ хэды үдэр түрүүн багаханаар газар хүдэлжэ эхилээ, худагууд соохи уһан халижа гараа. Үүр сайхын урдахана, январиин 12-то (хуушан календаряар декабриин 31), ехэ шангаар газар хүдэлжэ, хэдэн мянган адуун һүрэгэй түбэрөөн шэнги аймшагтай абяан сууряатажа, газар хүдэлжэ эхилээ. Арад зоной гэрнүүдһээ гүйлдэжэ гарахадань, гэшхээд байһан газарынь доошоо унажа байһан шэнгеэр үзэгдөө. Гэрэй амитадай улилдаан, арад зоной хашхаралдаан эхилшоо. Газар хахаржа эхилээд, дороһоо уһан бурьялаа. Далайн хажууда ажамидардаг айл бүхэндэ уһанай онгосонууд байжа, эгээл хэрэгтэй юумэеэ, эдеэ хоолоо абажа, зон бэеэ абараа. Харин адуу малынь уһанда орожо хохидоо. Январиин шара тооһон соо энэ аймшагтай үзэгдэл болоһон гэжэ бү мартая. Аюулта ушар тухай Эрхүү хотодо хэдэн сагай үнгэрһэн хойно мэдэгдээ. Энээн тухай “Эрхүүгэй түүхэ бэшэгүүд” соо Нит Степанович Романов иигэжэ бэшэһэн байна:

1862 он. Январиин 12. Хуушан календаряар декабриин 31-эй һүни Сэлэнгэ мүрэнэй шудхан ородог газарһаа зүүн-хойшоо, Байгалай эрьедэ, Худариин талада Кудара, Шарашева, Инкина, Красникова, Дубинино, Оймур буряад нютагуудта шанга гэгшын шууяанай һүүлээр газар хүдэлжэ эхилээ. Хүнүүд арай гэжэ хүл дээрээ зогсоо, 200 литрэй загаһатай боошхонууд айлнуудай хорёо соо иишэ тиишээ мухарижа байгаа. Газарһаа шэнгэн шабар халижа гараа. Худагууд сооһоонь нэгэ сажень үндэртэ уһан билтаржа эхилээ. Инкино нютагта газарынь үргэнөөрөө 1 аршин, гүнзэгыгөөрөө 2 сажень тухай нүхэн бии боложо, тэрэнь хараһаар байтар, уһаар дүүрээ. Худара нютагай һүмын хонхо таһаржа унаа. Гэрнүүд хахад аршин уһанда абтаа. Байгал далайн мүльһэн баһал ехээр хахаржа, Сагаан талын 5 нютаг, тодорхойлбол: 310 гэр, 357 һэеы ба модон гэр, 17 276 толгой адуу мал, 19 576 тээрмэдүүлээгүй талханай обоон (кучи), 14 873 пүүд шэниисэ, 9500 пүүд тээрмэдүүлһэн талхан, 97 934 бухал үбһэн һалаа. Бүхыдөө 537 697 түхэригтэ гарза тоологдоо. Тэрэнэй хажуугаар сабшаланай ба тарилгын газарай ехэнхи талмай уһан доро үлөө. Хүн зон олоороо наһа бараагүй, юуб гэхэдэ, газарай хүдэлөөнэй урда үдэрнүүдтэ уһан аалиханаар нэмэжэ байһыень тэдэ адаглаһан байжа, абаралгын бэлэдхэл хээд байгаа. Селенгинск нютагта газарай хүдэлжэ байхада, һүмын хонхонууд өөһэдөө ханхинажа байгаа. Хэрээһэнүүд хэлтылдээ. Галуута болон Сурхайн нуурнуудта мүльһэниинь хахаржа, уһан халяа. Верхнеудинскда (мүнөөнэй Улаан-Үдэ) сүүдхын туршада 14 дахин газарай хүдэлөөн тоологдоо. Январиин 31-эй һүни пеэшэнүүд болон шулуун гэрнүүд хахараа. Шэтэ болон Нэршүү хотодо газарай хүдэлөөн баһал һайнаар үзэгдөө. Түнхэнэй талада үзэгдөөшье һаа, аюулта ушарнууд болоогүй. Ойхон олтирогто 30 дахин газар хүдэлжэ, шэхэ бүглэмөөр шууяан гараа. Газарай хүдэлөөн баруун зүг руу, Монгол ороной талада үзэгдэһэн байгаа», – гээд бэшэгдэнхэй.

 Арадуудай нүүлгэн

Газарай хүдэлөөнэй эхиндэ гурбан хүн наһа бараһан байгаа. Уһанда ороһон нютагуудай 1300 гаран зон январиин шара тооһон соо гэргүй үлөө. Эд зөөри, адуу малынь уһан соо хосороо. Сибириин тойрог ехэ хүлгөөндэ ороо, газарай хүдэлөөнэй түб газарһаа хэдэн мянган зайда үрэ дүн үзэгдөө. Олон зоной ухааниинь муудахаяа һанаа. Экономическа талаар ямар ехэ гарза арад зондо үзүүлэгдээ гээшэб даа. Уһанда ороһон газараа олон арбаад жэлэй туршада эзэлжэ һууһан худариин буряадуудай ажабайдал доройтоо. Теэд амиды хүн аргатай гэдэгтэл, гэргүй үлэһэн зон шэнэ газарнуудта дахин байдалаа зохёожо эхилээ. Зариманиинь холо ошонгүй, өөрын газарнуудһаа дүтэ нютагжаад, Бага ба Ехэ Дулаан нютагууд мүндэлөө. Олон зон Хориин болон Баргажанай тала руу зөөгөө.

Түүхэ дабтагдажа магад

Аяар 160 жэлэй саана болоһон ушар мүнөө түүхын баримта гээшэ. Харин энэ түүхын үйлэ хэрэгүүд бусаха гээшэ гү гэжэ эрдэмтэд бодолгото болодог. Байгал далайн хажуугаар байрлаһан зондо энэ ушар ямаршье сагта дабтагдажа боломоор. Мүнөөнэй эрдэмтэдэй тоо бодолгоор 1862 оной Сагаанай газарай хүдэлөөнэй шангань 10 балл байгаа. Уһанда ороһон газарай хэмжээн 200 дүрбэлжэн километр гээд хэлэгдэнэ. 600 километр холо байрлаһан байшангуудта хохидол үзүүлэгдээ. 400 километр холо оршоһон хада хабсагайнуудай шулуунууд хүдэлһэн юм. Теэд юунэй түлөө, ямар ушарһаа тиимэ шанга хүдэлөөн болоһон тухай эрдэмтэд тодо харюу үгэдэггүй. Саашадаашье газарай шанга хүдэлөөн болохо, үгыень хэншье мэдэхэ аргагүй. Байгал далай гээшэмнай дэлхэй дээрэ эгээн ехэ нюусатай гээшэ ааб даа. Мэдээжэ эрдэмтэ академик Владимир Обручев энээн тухай иигэжэ хэлэһэн байдаг:

Нуур хадаа газарай доошоо хахаран унашахада бии болоһон.

 Энэ хэлэһыень олон зон дэмжэдэг. Мүнөө сагта Байгалай уһан аалиханаар нэмэжэ байна. Ерээдүй сагта үнэхөөрөө далай болохо гэжэ хэлсэдэг ха. Магад, далай болохоёо бэлэдхэлээ эхилээ гээшэ гү? 1960 ондо Эрхүүгэй В.П.Солоненко ба А.А.Тресков эрдэмтэд Сэлэнгэ мүрэнэй Байгал руу шудхан ородог газарые эгээл аймшагтай газар гээд хэлэһэн байдаг. Газарай хүдэлөөн тухай статья соогоо иигэжэ бэшээ:

Иигээд газарай уһанда ороһон хэрэг дүүрээгүй, үргэлжэлтэй байхадаа магад. Байгалай эрьеын хажуугаар оршоһон Оймур, Бага Дулаан, Энхэлүг нютагууд газарай ехэ хүдэлөөнэй болоо һаа, уһанда абтахадаа болохо. Тиимэһээ энэ талада томо-томо барилгануудые, гэрнүүдые барилтагүй.

Эдуард ДЁМИНОЙ «Провал — трагедия кудинских бурят» очерк эндэ хэрэглэгдээ