Сагаалганай удха шанар

Хоёр удаа сагаалжа байба

Чингис Богдо Хаанай засагта ерэхэһээ урда тээ монголшууд хабар, намар - жэлдээ хоёр удаа сагаалжа байгаа. 1206 ондо, улаан хулгана жэлдэ, сагаан эдеэнэй дэлгэрэн, түл малай түлжэжэ байһан хабарай эхин һарада Ехэ Монгол Уласые тогтооһон ушараар бүхы монгол туургатанай агууехэ баярай үдэр болоһон байна. Тэрэ гэһэнһээ хойшо үбэлэй үнгэржэ байхада сагаалнабди. Сагаалганай гол удхада Ази, Европые эзэлһэн, монгол түрэ байгуулһан үйлэ ушар багтахын хажуугаар уг гарбалаа тоолохо, аха захаяа хүндэлэн золгохо, түрэл гаралаа мэдэлсэхэ, нүхэд зонтойгоо танилсаха, үри хүүгэдээ соёл болбосоролтойгоор һурган хүмүүжүүлхэ гүнзэгы үүргэ багталсана гээшэ. Сагаалган хадаа хүн бүхэнэй нэгэ наһа нэмэһэнэй баяр, ажамидаралай һайн һайхан хэрэгүүдэй эхилхэ үдэр гэжэ тоологдоно.

Сагаалганда гэр бүлөөрөө юу бэлдэхэ ёһотойб?

1. Эгээн голынь гэхэдэ, сагаалга[1]наа гүн сэдьхэлһээ хүндэлжэ угтаха, тэмдэглэхэ ёһотой юм. Бүтүү үдэр гэрээ сэбэрлээд, тахилаа һэргээгээд, бурхандаа зула бадараагаарайгты. Эдеэнэй дээжэ урдань табяарайгты. Бурхандаа мүргэжэ, нүгэлөө наманшалхадаа, һүгэдэжэ мүргэжэ болодог, һунажа мүргэжэ болодог. Бүтүү үдэшэ дасанда дүгжүүбэ галдадаг гээшэ.
2. Гэр бүлөөрөө архи дарһа уунгүйгөөр, амтатай эдеэгээ эдижэ, найр хүгжэлтэтэйгөөр хөөрэлдэжэ, хэрүүл шууяа гаргахагүй. Энхэ тайбан амгалан байдалаар гэрээ һайхан уур амисхалтай болгохо хэрэгтэй.
3. Хүн түрэлтэнэй амидаралда дуталдажа болохогүй гал гуламта мүн. Тиимэһээ өөрынгөө сэбэр арюун сэдьхэлые галтай адлидхажа, галайнгаа бурханда эдеэнэй дээжэ, һү, тоһо даадхан зальбарха хэрэгтэй. Хэтэ эгүүридэ унтаршагүй гал дүлэн мэтэ ажал, амидаралаа бадараан хүгжөөхэ тухай үреэл тогтоохо.
4. Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр эртэ үүрээр бодожо, газаа гаража, тэнгэриин шарайе адаглаарайгты, холые хараарайгты. Өөрынгөө һайн зүг мэдэжэ, ябагааршье, морёоршье, машинааршье тэрэ зүг руугаа гараад, монгол литэдэ заагдаһан зүгһөө гэртээ эрьежэ ерэхэ. Иихэдээ ороһон жэлэйнгээ һайн зүгые тогтообо гээшэт. Заал һаа шэнэ хубсаһа үмдэжэ гараха хэрэгтэй. Энэ хадаа хии мориёо һэргээхэ гэһэн удхатай. Жэлэй эхин үдэртэ гарахадаа, энэ жэлдээ бүхы ушар ябадалтнай бүтэмжэтэй, урагшатай, үбшэн зоболонгүй, энхэ амгалан байхат, гэнтын ушар тохёолдохогүй.
5. Шэнын хоёрой үдэр үхибүүд сагаалжа эхилхэ. Мүн ехэшүүлшье золгоодүй хүндэтэй зонуудаа золго[1]жо, үетэн нүхэдөөрөө сагаалжа гара[1]даг юм. Шэнын хоёрһоо дүрбэн болотор залуушуул сагаалдаг юм һэн. Орохо ёһотой айлдаа сагаалжа, уулзаха ёһотой зоноо золгожо, ханилха хүсэлтэй хүнтэеэ танилсадаг. Шэнын табанһаа хойшо наһатайшуул сүлөөтэйгөөр хоног табижа байгаад, амяараа сагаалдаг. Сагаалнаб гээд, энээнһээ боложо, ажалаа һаатуулжа болохогүй. Ээлжэлэн сагаалжа, архи хэмһээ үлүү уужа болохогүй.
6. Шэнын нэгэнһээ 30 болотор айл аймагаараа оролсожо, гаралсажа байдаг. Һайхан эдеэ хоолоо эдижэ, нүхэрлэжэ хамтарха. Энэ һара соо хүн бүхэн мэндэ амараа асуулсажа, гар холболсон золголсоно. Баяр дурасхаалай һара ха юм даа.
7. Сагаан һарада һурган хүмүүжүүлхэ удхатай зүйл бүриин наадан болодог. Шагай нааданһаа эхилээд, таабари, түүхэ хэлэлсэхэ, ёохор наада хатарха, дуугаа дуулалдаха. Наһатайшуул үхибүүдтэ асуудалнуудые табидаг. Уг гарбалыень тоолуулдаг, нагасыень хэлүүлдэг, нютаг уһыень, отог омогыень мэдүүлдэг. Энэ хадаа уг гарбалаа мартахагүйн һургаал болоно.

 Наһатайшуул золгоһон эдиршүүлдэ үреэлэй һайхан үгэнүүдые хайрлажа, бэлэг сэлэгээ баридаг. Сагаан һара гээшэмнай дэмбэрэлтэй һара мүн. Хүндэ ёһын һара. Хани нүхэсэлэй һара. Хүмүүжэлэй һара. Ажахын жэлэй һуури табиха һара.