​Талые бүрхөөһэн адуун һүрэг

Ажалай үгы болоходоо...

- Гэнтэ байтараа ажалгүй болошооб. Тиигэжэ өөрынгөө ажахы үргэдхэхэ гэжэ шиидээб. Үмсэдөө хэдэн толгой мал, адуу, хони харадаг байгаабди. Тэрэ сагта мал олоор барихань хорюултай һэн. Тиигэбэшье өөһэдтөө хэрэгтэй хэдэн малаа баридаг һэмди, - гэжэ Цырен-Дондок Цыбанович хэлэнэ.

Хара багаһаа хүдөөдэ үндыһэн Цырен-Дондок ахатан гараха түрэхэһөө мал ажалтай танил ааб даа. Жэлһээ жэлдэ адуун һүрэгөө олон болгохо гэжэ тэрэ шиидэһэн юм. Мүнөө болоод байхадань хүдөө ажал эрхилэгшэ хүндэ томо бэеэтэй ород үүлтэрэй адуунай үүлтэртэ ажахы байгуулха һэдэлгэтэй.

- Манай ажахын үдхэжэ байһан үүлтэрэй адуун ехэ шэрхи, томо бэетэй. Сэбэр шуһатай үүлтэртэ ажахы байгуулха, саарһа дансатай болохо һанаатай байнабди. Олон жэлэй туршада Буряад Улас дотороо, мүн гадууршье ябажа, ород хүндэ бэеэтэй адуу бэдэрээб. Мухар – Шэбэрэй, Зэдын аймагуудһаа олон унагадые асарааб, тиихэдэ Амарай можоһоо хэдэн унагадые захижа асаруулааб. Шэнэ түл абахадаа, тэдэнэйнгээ эмэ унагадыень өөртөө орхёод, эрэнүүдыень худалдадагбди, - гэжэ дүршэлтэй адуушан Цырен-Дондок Рабданов хэлээд, дээрэнь иигэжэ нэмэнэ: -Ород үүлтэрэй адуун һүрэг үдхэхэһөө гадна, буряад үүлтэрэй адуу харууһалдагбди. Дурлажа үдхэһэн үүлтэртэ адуумнай ехэ шэрхи, бүхэ голтой юм. Унагадынь түрэхэһөө түргэн тэнжэдэг, үбшэ хабшанда бэлээр дайрагдахагүй. Манай нютагай уларилда тааруу амитан байна. Владимирска, Советскэ хүндэ үүлтэрэй адуу тэжээжэ туршаһан байнабди. Тэдэнэй хойноһоо харууһаниинь ехэ, ходо гараар эдеэлүүлжэ байха хэрэгтэй. Шэрүүхэн үбэлдэ тааранагүй, ядалдана.

Бэлэн хэрэг бэшэ

- Адуун һүрэг тэжээхэдэ хүндэ юумэн үгы, хээрэ талада түхэреэн жэлдэ өөһэдөө бэлшэхэ, - гэжэ байжа хүн зоной хэлэжэ байһые нэгэтэ бэшэ дуулаһан байнаб. Бэлэн юумэн һаань, булта хэдэн толгой адуу худалдажа абаад, миин табяад баяжажа һууха һэн ааб даа. Адуугаа ходо эрьежэ хаража байха ёһотой ха юм даа. Ан арьяатан һүрэгтэш добтолхо, хажуугаарнь хоёр хүлтэй «арьяатан» гэжэ байха. Хойноһоонь ябажа харууһалһанай ашаар адуун һүрэг үдэнэ, олошорно ха юм. - Шоно гэжэ ехэ оло[1]шороо. Урдань намартаа, үбэлдөө добтолдог һаа, мүнөө түхэреэн жэлдэ унагадые барижа эдинэ. Хабартаа түл абалганай үеэр хүхэ амитан саагуур, ой тайгаар ябадаг һэн. Мүнөө һахяад лэ һууна. Һая түрэһэн, үшөө тэнжэжэ үрдеэгүй унагадые бажууна. Тиимэһээ залуу һүрэгөө, унагалха гүүнүүдээ ходол хаража, заримдаа хаалганда барижа, үбһэ үгэжэ тэжээнэбди, - гэжэ адуушан хэлэнэ.

Газар хэрэгтэй

Адуун һүрэг бэлшээриин амитан. Зундаа сабшаланда, хадаланда орохогүйн тула саагуур адуулха хэрэгтэй. Үбэлэй сагта наашань, гэртээ ойрохон болгоходо амар байдаг.

 - Хэжэнгэдэмнай адуун ехэ олошороо. Урдандаа хамтын ажахын байхада, Хэжэнгэдэ 400-500 толгой адуун байдаг һэн. Харин мүнөө шадалтай нэгэ гэр бүлэ 300-400 толгой хүрэтэр тэжээнэ. Тиихэдээ амаргүй ехэ бэлшээриин газар хэрэгтэй болоно. Манай нютагта энэ талаар хүндэхэн - газарнай багадана. Бэлшээриин ехэ газартай һаа, адуун үшөө олон байха һэн, - гэжэ Цырен-Дондок Цыбанович хөөрэнэ.

 Адуушан ахатан үүлтэртэ ажахы байгуулха хүсэлөө бэелүүлхэ гэжэ ажал ябуулна. Үүлтэртэ ажахы болохынь тула хэдэн олон шалгалта гараха ёһотой. Адуун һүрэгэйнгээ уг үндэһэ, сэбэр шуһатайе баталха хэрэгтэй. Эрдэмтэдэй шэнжэлэлгын удаа тусхай баталамжын үнэмшэлгэ үгтэдэг. Нэгэ эхилһэн ажал дүүрэжэ, тусхай үнэмшэлгэнь заатагүй ерэхэ бэзэ.

Урилдаанда хабаадана

- Адуушан хүн аад лэ, “Эрын гурбан нааданда” оролсоогүй байхань баһа ямар бэ даа гэжэ һанаад, урилдаанай хоёр мори худалдажа абаа һэмди. Тэдэнээ гүйлгэхэ гэжэ байтарнай, муухай үбшэн таража, заншалта нааданууднайшье болоногүй даа. Хоёр жэлэй саада тээ Хэжэнгэдэмнай хүдөөгэй тамирай наадан болохо һэн, теэд баһал хойшолуулагдаа. Тиимэһээ тэдэ моридууднай урилдаанай харгыда үшөө гараадүй байна. Иигэһээр бүхы юумэн анханайнгаа хэмдэ ороходонь, гүйлгэлдэхэбди даа, – гэжэ Цырен-Дондок ахатан хэлэнэ һэн.

- Сагаан һарын баярай үедэ урдандаа мори гоёожо, шаргадаа хүллэжэ, хотон сэлеэнгээрээ ябадаг һэмнай даа. Мүнөө тэрэ заншалаа баримтална гүт?

 - Үгы даа. Мүнөө сагта мори һургаха, унахашье хүн үгы болоо. Залуушуул хуу хото зөөжэ ябанхайнууд, хүдөөдэ хүгшэд үбгэд үлэнхэй гэжэ бултадаа мэдэжэ байнат.

- Зай, саг оложо хөөрэлдэһэнэтнай баяртайб! Адуун һүрэгтнай тоогүй олоор үдэхэнь болтогой! Сагаан һараар, Сагаалганаар! - Баярлаа! Орожо ерэһэн уһан хара бар жэлээр малша буряад арадаа амаршалнаб даа! Баян тарган ажаһуухатнай болтогой!