Түүхэтэ тогоон олдохо гү?

Уншагшадтаа нэн түрүүн юун тухай хэлэгдээ һэм гэжэ һануулая. Тэмдэглэлэй автор Санагын дунда һургуулида һуража байха үедөө «Эдир аяншалагша» гэһэн кружогто ябадаг байгаа. Тэрэ үедэ залуу багша А.Ж.Доноев кружогойнь хүтэлбэрилэгшэ байһан юм. 1962 ондо Аюша Жапович һурагшадаа суглуулжа, харгышанаар ангууша Дэмбүү үбгэниие абаад, аяншалгада гараа һэн.

1941 оной урда тогооной захань газар дээрэ 15-20 см харагдадаг, харин дундань залуу хуша ургажа байгаа. Тэрэ гэһэнһээ хойшо 60 гаран жэл үнгэржэ, хушань томо боложо, тогооншье газар руу орошоо. Энэ газар тойроод, окоп шэнги нүхэнүүд малтагданхай һэн. Тэдээн соо сэрэгшэдэй буу зэбсэг, хулгайлагдаһан алта мүнгэн хэбтэжэшье болохо хаш. Би тэмдэглэл бэшэхэдээ, хизаар ороноо шэнжэлэгшэдые, энэ газар тухай мэдэхэ хүнүүдые һаналаа хэлэхыень уряалһан байнаб. Тиигэжэ Утаата һууринһаа гарбалтай 1928 оной Цырен-Дулма Дармаеватай уулзажа хөөрэлдөө һэм. Балшар бага наһандаа Цырен-Дулма Дармаева гэртэхинтэеэ Хохюуртада ажаһууһан юм. Тэндэ Бальжит эжынь Буда таабайтайнь колхозой мал харадаг байгаа.

Цырен-Дулма төөбиин хөөрөөгөөр

Сайханай Табхарта нюугдаһан тогоон хэмжээгээрээ революциин урда тээ буряадуудай хэрэглэжэ байһан тогоонһоо 9 дахин томо гэжэ мэдэбэбди. Багсаамжалхада, 2-2,5 метр үргэнтэй, 1-1,5 метр үндэртэй. - Чингис хаанай сэрэгшэд нютагаа бусахадаа, бага-бага хэһэгүүдээр гэртээ бусажа ябаһан. Тиихэдэ хойноһоонь дайсад даража намнаһан. Манай аймагай талаар нэгэ хэһэг сэрэгшэд бусажа ябаһан домогтой. Үндэр хада хаража, дээрэнь гараад, мүрдэжэ ябаһан дайсадһаань ами наһаяа абарһан юм. Хада дээрэ томо тогоогоо орхижо буугаад, «Сайханай Табхар» гэжэ энэ хадаяа нэрлээд ошоһон түүхэтэй, - гэжэ Цырен-Дулма төөбии хөөрөөгөө дүүргэнэ.

Энэ ушараар 2004 оной майн 31-дэ би республиканска экспедици эмхидхэхэ ажал ябуулааб. Энэ экспедицидэ республикын геологиин ударидалгын ноёной орлогшо П.А.Рощектаев ехэ туһа хээ. Түмэр бэдэрдэг прибортой хүн Северобайкальск хотоһоо ерээ. Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музейн археолог-палеонтолог Л.Г.Ярославцева, Буряадай эрдэмэй түбэй научна хүдэлмэрилэгшэ Н.В.Именахоев ба венгр унгар аяншан хабаадалсаад һэн. Хоёр үдэр бэдэрээбди, гэнтэ энэ приборнай нэгэ газартаа тэмдэг үгэжэ захалаа. Малтажа ороһомнай, газар 20 сантиметртэ хүрэшэһэн байжа, гал түлеэбди, 3 саг болоод, баһа малталгаяа үргэлжэлүүлбэбди. 40 сантиметр дүхүү малтажа байтараа, бинь нэгэ түмэр олооб. Тэрэнээ шэнжэлһэмнай, банза номой годлиин түмэр зэбэ-һэрбээ байба. Бинь ойлгомторгүй алдажа хухалаад, хараал бага эдеэб, годлиин һурша үшөө доошоо байгаа. Мүнөө тэрэ һэрбээ музейдэ байна. Тогоон олдоогүй.

 Нүхэднай булта гэр гэртээ таража, бинь саашань ажалаа хэжэ үргэлжэлүүлээб. Һурагшала һурагшалһаар, Захааминай аймагай Утаата, Санага нютагуудай тэрэ тогоо хараһан хүнүүдые олооб. Утаатын Гундуев Александр гэжэ залуу ангууша хүбүүн 1987 ондо агнажа ябахадаа, энэ хада өөдэ гараа. Хада дээрэ тэрэ хүбүүн тогооной газарһаа бултайгаад байһыень обёоржо, хэмжэжэ үзэхэдэнь, тэрэниинь 2 м 50 см тухай байгаа. Ангуушанда ямар хэмжүүр байха һэм даа, зуруулаараа хэмжүүр хээд, хэмжэһэн байгаа. Санага нютагай Гармажаб гэжэ нэрэтэй хүбүүн нефрит бэдэржэ, энэ хадада гараһан. Ябажа ябатараа, тогооной орой хаража, хүлөөрөө алхажа үзэхэдэнь, дүрбэ хахад алха болоо. Тэрэнэй баглахада, 2 м 50 см болоно. Хоёр хүбүүд ондо ондоо нютагай хүнүүд, бэе бэеэ мэдэхэгүй байгаа, гэбэшье тэдэнэр нэгэн дуугаар иигэжэ зугаануудаа дүүргээ һэн:

 - Тэрэ тогоон үндэр энэ хадын баруун зүгтэ, бага доошоо ороһон табсан дээрэ байгаа һэн. Досоонь хүгшэрһэн хуша модон ургажа hyyгaa, тогооной амһарай үзүүр 5-7 см газар дээрэ харагдаад байгаа.

Эдэ хүбүүдэй нэгэниинь 1987 ондо, нүгөөдэнь 1993 ондо хараһан байбад. Энэ бэшэһэн тэмдэглэлэй ёһоор, харгышан, ангуушан Дэмбэрэл таабай Цырен-Дулма төөбии хоёрой (үндэр наһа наһалжа, алтан дэлхэй дээрэ үгы) хөөрэһэн ба дамжуулһан энэ түүхэ хэтэ мүнхэдөө үлэхэ. Залуу хоёр хүбүүдэй хараһан энэ тогоон аяншалагшадай экспедициин аян замдаа гарахадань, ходол зугаа боложо, һонирхол татадаг болохо гэжэ һананаб.

 Р.S. Хэдэн олон домогто дурдагдаһан энэ түүхэтэ тогоое оложорхибол, ехэл һайн юм бэзэ. Теэд энэ ехэ үзэмжэтэ уулын газар малтажа, онгилжо болохогүй гэжэ ойлгосотой. Харин тэрэ газарынь тэмдэглээд, олоной ябаха үзэмжын газар болгохо, зүргэ харгы гаргаха, олоной һонирхол түрүүлхэ шухала гэжэ мүнөө сагта һанагдана. Энэ домогто газарта ябадалтай Санага, Утаата, Далахай, Ёнгорбой, Шара-Азаргын хизаар ороноо шэнжэлэгшэд дээрэ хэлэгдэһэн һанамжые анхарха бэзэ гэжэ һанагдана. Ажаһуудаг газар нютагайнгаа түүхэ домогуудаар һонирхожо, хизаар ороноо шэнжэлхэ, урданай сагһаа хүрэжэ ерэһэн нюусануудыень нээхэ - манай уялга ха юм.