820
Нэгэ нютагаархид
Мэлмэрэн урдадаг шарьяа түргэн Гаарга мүрэнэй эрьедэ Арзгун тосхон оршодог юм. Энээхэн багахан буряад нютагһаа аяар хоёр генерал-майорнууд урган гараһан түүхэтэй. Тэдэнэр Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадалсаһан, шуһа мяхаяа гамнангүйгөөр хархис дайсадые даралсаһан. Хүндэтэй аха захатамнай үргэн Буряад орон соогоо, мүн гадууршье мэдээжэ юм. Нютагаймнай үшөөшье олон бэрхэ, шанга хүбүүд наһаараа Зэбсэгтэ хүсэнүүдэй зэргэдэ алба хааһан, мүнөөшье хааһаар. Зураглалай түрүүшын герой СССР гүрэнэй хүсэндөө байхада алба хэһэн, харин нүгөөдэнь мүнөө оршон үедэ аха захатанайнгаа ажал хэрэг үргэлжэлүүлнэ.
Генерал болохо аад...
1990-ээд онуудаар Гаарга нютагһаа үшөө нэгэ генерал-майор бии болохонь гэһэн һураг суу тараа һэн. Гааргынхид тиихэдэ ехэ багагүй, мэнэ иигэһээр нютагайнгаа хүндэтэ генерал Жамсаран Дабаевич Будаевые угтахабди гэжэ этигэһэн байгаа. Теэд энэнь сагай эрхэ байдалаар бүтөөгүй һэн... Жамсаран хүбүүн 1953 ондо олон үри хүүгэдтэй Даба Бурхиновичай гэр бүлэдэ түрэһэн. Тэрэ багаһаа һүбэлгэн ухаатай һэн. Тамираар бэеэ һориходоо, мүн ном һударшье үзэхэдөө, түрүүшүүлэй зэргэдэ ябадаг байгаа. Тиихэдэ гүрэн түрэмнай дайнай һүүлээр һаял толгойгоо үргэжэ байһан саг гэжэ ойлгое. Һургуулиин үхибүүд сүлөө сагтаа булта хамтын ажалда хабаададаг бэлэй. Жамсаран бусадһаа дутангүй хара ажалай амта мэдэһээр үндыгөө. Нютагһаа 5-6 модоной зайда оршодог малшадай Аматхан гэжэ һууринда тэрэнэй эгэшэ Зинаида Гатапова гэр бүлөөрөө ажалладаг һэн. Эгэшэдээ хамһалсаха гэжэ Жамсаран тиишээ гүйдэлөөрөө ошохо ба ерэхэ даа. Ерээдүйдэ сэрэгшэн болохоёо мэдэһэн юумэндэл бэеэ багаһаа хойшо бэлдэдэг һэн. Ута зайда гүйхэ, үбэлдөө саһаар бэеэ үрэхэ, хүйтэн уһа бэе дээрээ адхаха. Сэрэгэй хүн болохо гэжэ тэрэ тиихэдэ шиидэһэн байгаа аалам?
- 1960-аад оной һүүл багаар Данри Хилтухин болон Африкан Бальбуров хоёрой зохёоһон «Приказываю жить» гэһэн туужа хэблэгдэжэ гарахадань, амаргүй һонирхожо уншадаг һэмди. Тэрэ туужын гол герой манай нютагай зоригтой хүбүүн Гуржаб Ванюшкеевич Очиров гэжэ мэдээжэ ха юм даа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай газарта баатаршалга гаргаһан нютагайнгаа бүргэд хүбүүнэй дайшалхы зам тухай һонирхон, хэды дахин дабтажа уншахадаа, заатагүй офицер болохоб гэжэ шиидээ һэм. 1970 ондо дунда һургуули дүүргэхэдээ, Баргажанай аймагай сэрэгэй комиссариадай зууршалгаар Алас Дурна зүгэй сэрэгэй дээдэ училищида һурахаяа ороһон байнаб, - гэжэ Жамсаран аха хөөрэбэ.
1974 ондо Жамсаран Будаев училищияа амжалтатай дүүргэжэ, Алас Дурна зүгэй сэрэгэй тойрогто алба хаажа эхилһэн намтартай. Тэрэ үедэ СССР болон Хитадай хоорондохи харилсаан ехэ хэсүү байгаа гэжэ таанад мэдэжэ байнат. Тиимэһээ тэрэнэй алба хэжэ байһан тойрогто гүрэн түрын хүтэлбэриин зүгһөө онсо анхарал хандуулагдадаг һэн. Нэгэ хирэ болоод лэ, сэрэгэй һуралсал эмхидхэгдэжэл байха. Нютагаймнай залуу сэрэгшэн ходол түрүүшүүлэй зэргэдэ ябадаг байһыень олон тоото грамота болон шагналнуудынь гэршэлдэг.
- Тэрэ үедэ хүршэ Афганистан дайгаар соробхилжо байгаа. Яагаад тэрэ дайн таниие алад гараа гээшэб?
- Тиихэдэ бидэ Хитад гүрэнтэй яһала муудалдаад байгаабди. Алас Дурна зүгэй сэрэгэй тойрогой офицернүүдые дайрахагүй, Афганистан эльгээхэгүй гэһэн захирал бии һэн. Юундэб гэхэдэ, тойрогой сэрэгшэд эндэхи байдалаа, газар уһаяа һайн мэдэдэг, олон тоото һуралсалнуудые гараһан байгаа ха юм. Бидэ, офицернүүд, тиишэнь намайе эльгээгты гэһэн мэдүүлгэ хүтэлбэридөө нэгэтэ бэшэ баридаг байгаабди. Хэды тиигэбэшье бидэниие эльгээгээгүй.
Академиин курсант Жамсаран Дабаевич Будаев аяар 30 гаран жэлэй туршада алба хааха үедөө СССР ехэ гүрэнэй болон гадаадашье оронуудай дэбисхэр дээрэ амжалта түгэс хүдэлөө. Тэрэ Алас Дурна зүгэй Курилын аралнуудһаа эхилээд, Германиин харьяата газар хүрэтэр алба хааһан намтартай. Ерээдүйн суута генералнууд Владимир Шаманов, Алексей Лебедь, Александр Денисов гэгшэдээр сугтаа Фрунзын нэрэмжэтэ Сэрэгэй Академидэ һураха азатай байһан. Даалгагдаһан уялгануудаа жэншэдгүй дүүргэдэг сэрэгэй офицер тоогүй олон шагналнуудта, орден медальнуудта хүртэһэн байха. Теэд Жамсаран Дабаевич юундэ сэрэгэй генерал-майор зэргэдэ хүртөөгүй гээшэб?
- СССР гүрэнэй бутаран һандаржа, үймөөнэй эхилһэнһээ шалтагтай. Һүүлдэнь Ород Уласай Зэбсэгтэ хүсэнүүдэй Генеральна штабай Академидэ һурахыемни дурадхаһан байгаа. Дурадхалай ороходонь, буряад хүн һэн хойноо ламада ошоод, ном нээлгэжэ һурахадамни: “Гэмгүй һайнаар Академи дүүргэхэ байнаш. Генерал болохош, теэд хоёр хүлөө алдажа магадгүйш”, – гэжэ хэлэбэ. Хүлгүй генерал болонхаар, полковник ябаашамни дээрэ”, - гэжэ Жамсаран Дабаевич һонирхоһон асуудалдамни тоб байса харюусаба.
Генерал болохо хүсэлынь бэелүүлэгдээшьегүй һаань, тэрэ албаяа һайнаар үргэлжэлүүлээ. 2001 ондо полковник Жамсаран Дабаевич Будаев сэрэгэй албаяа дүүргэжэ, наһанайнгаа амаралтада гараһан юм. Мүнөө Жамсаран Дабаевич Улаан-Үдэдэ наһанайнгаа нүхэр Галина Михайловнатаяа аша зээнэрээ үргэлсэн, ан-бун ажаһууна.
Мүнөө үеын сэрэгшэ
Зураглалаймни удаадахи герой Амгалан Батуев Жамсаран Дабаевичай албаяа дүүргэжэ байха хирээр энэ дэлхэйдэ түрэһэн хүн. Наһаараа угаа залуушье һаа, Ород Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай зарлигаар «Эрэлхэг зоригой түлөө» гэһэн орденоор шагнагдаһан юм. Амгалан Бадмаевич Гааргынгаа дунда һургуули дүүргэһэнэй удаа уялгата албанда татагдаа. Тэрэнээ амжалтатай дүүргээд, хэлсээ баталжа, саашань албаяа үргэлжэлүүлхэеэ тэндээ үлэһэн юм. 2018 оной амгалан үе саг. Амгалан хүбүүн аяар холын Сири гүрэн албанай хэрэгээр эльгээгдэбэ. Тиихэдэ сэрэгшын нютагта мойһоной сэсэглэжэ, хүхын дуута һүнинүүдэй дулаахан үе байгаа. 2018 оной май һарын 23-да Амгалан, тиихэдэ үшөө манай 17 сэрэгшэд даалгагдаһан газартаа алба хаана. Наранай мандахаһаа урид, бүүр- түүр боложо байхадань, Ород Уласай сэрэгшэдэй газарта дайсад гэнтэ добтолбо. Манайхид бүхы элшэ хүсэеэ элсүүлжэ, дайсанай урдаһаа байлдажа оробо. Оройдоол 18 сэрэгшэдэй урдаһаа 60- 70 гаран булимтарагшад добтолоо ха. Сэрэгшэдэй ахалагшань тэрэ дороо бусадһаа туһаламжа эреэд, буудалдажа мэдэбэд. Дайлалдажа байгаад, туһа хүлеэхэдэнь, үгыл аад үгы, саг ябажашье үгэнэгүй. Нэгэ сагһаа үлүү дайлалдаад байхадань, манай сэрэгшэд ерэжэ, добтолһон дайсадые намналсаа һэн.
Богонихон сагай туршада үнгэрһэн байлдаанай дүн гэхэдэ, 18 сэрэгшэдэй 5-иинь дайсанай һомонһоо наһа бараа, тэдэнэй тоодо командирынь - ахалагша лейтенант Елин. Юһэниинь шархатаа. Амгалан баруун гараа соо буудуулаа, тэһэрһэн гранатын бутархай баруун мүртэнь олоороо шаагдаа. Амгалан Бадмаевич Батуев Бурденкын нэрэмжэтэ сэрэгэй госпитальдо хэдэн һарын туршада эмнэлгэ абаһанай удаа саашань албаяа үргэлжэлүүлнэ. Нютагайнгаа түрүү хүбүүдэй жэшээ халан абажа, генерал болотороо заатагүй ургахыешни хүсэнэб!
Бимба ГОМБОЕВ, Дотоодын хэрэгүүдэй ажалай ветеран, майор
Фото: Гэр бүлын архивһаа
