Асын дасанай асари ехэ үүргэ

Сагаан Дара Эхын ордон 2014 оной сентябрь һарада рамнайлагдажа, һүзэгшэдтэ  үүдэеэ сэлиһэн  юм. “Талын Харгана” гэжэ нютаг юугээрээ һонирхолтойб гэбэл, 1777 ондо Россиин Буддын шажанай эгээл түрүүшын Хамба лама гэжэ тодорһон Дамба-Даржаа Заяев 75 наһатайдаа эндэһээ бурханай орон руу дэгдэһэн түүхэтэй.

Бидэшье Сагаан Дара Эхэдэ зорюулагдаһан хуралда һуужа, хамаг амитан Эхэ зургаан зүйлэй зоболон үзэхэгүйн түлөө зальбаржа ерэһэн байнабди. Асын дасанай шэрээтэ Содбо ламатай олон һонирхол татама юумэнүүд тухай хөөрэлдэбэбди.

-Сагаан Дара Эхын ордоной түүхэ тухай хөөрэжэ үгыт.

- Түүхын талаар харабал, иимэ байна. Нэгэ дүгээр Хамба лама Дамба-Даржаа Заяев буддын шажан шэнжэлжэ, тэрэнээ Буряадайнгаа тала дайдада дэлгэрүүлжэ эхилһэн байна. 75 наһатайдаа энэ газарһаа нирвана орондо ошоһон юм. Заяа багша ба Этигэлэй багша хоёр холбоотой, нэгэ нюуртай гэжэ тодорһон. Юуб гэхэдэ, Дамба-Даржаа Заяевай Бурханай орондо ошоһоорнь 75 жэл болоод,  Даша-Доржо Этигэлов Хамба мүндэлһэн байна. Этигэл Хамба баһал 75-тайдаа газар дээрэхи бэеэ орхижо, 75 жэлэй үнгэрхэдэ, буряад-монгол арадтаа бусажа ерээ.  Газар доро байһан бэень яагаашьегүй, хэбээрээ байгаа гэжэ мэдэнэбди.

Харин мүнөөдэрэймнай хуралай гол удхань хадаа Тамчын дасанай лама санаартан Заяа Хамбаяа тахижа, хоридохи зуунай 30-аад онууд болотор шэнын 18-да хурал хурадаг байгаа. Тэрэ һайхан заншалыень бидэ һэргээжэ, 2008 онһоо Заяа Хамбадаа үргэл хэжэ, хуралаа үнгэргэнэбди. Энэ хуралдамнай Сэлэнгын аймагай, Хяагтын, Зэдын, Ивалгын, Мухар-Шэбэрэй болон бусад аймагуудай дасануудай шэрээтэ ламанар оролсодог. Энэ удаа Россиин заншалта Сангхын Буддын шажанай дид-хамба лама Дагба Очиров ерэжэ, хуралыемнай ударидаа, олон жиндагуудай, һүзэгшэдэй амгалан байдалай, ута наһанай түлөө ном уншаа.

-Хэды ондо Асын дасан баригдааб?

-Асын дасанай һэргээгдэжэ эхилхэдэ, Хамба лама Дамба Аюшеев намайе иишэнь эльгээһэн юм.  Сагаан Дара Эхын ордон бариха хэрэгтэй гэжэ тиихэдэ хэлэһэн байгаа. 2012 онһоо дасанаа барижа эхилээбди. Хоёр жэлэй туршада олон зоной туһаламжаар Асын дасан һэргэжэ мүндэлөө. Эндэ ганса Сэлэнгын аймагай  бэшэ, харин бүхы Буряадай зон хандибаа оруулжа туһалаа. Сагаан Дара Эхэ бурхамнай ута наһанай бурхан гэжэ тодорһон. Сансарын хүрдын зоболонһоо хамаг зургаан зүйл амитаниие абардаг, ута наһа үршөөдэг. Талын Харгана, Асын дасан, Заяа Хамба Сагаан Дара Эхэдэ булта нэгэ холбоотой. Юуб гэбэл, 250 гаран жэлэй саана Ородой 2 дугаар Екатерина хаан-хатан Хамба ламанарай тушаал бии болгожо, Ород гүрэндэ Буддын шажан дэлгэрүүлхэ хэрэгые засагай талаһаа дэмжэһэн түүхэтэй.  Дамба-Даржаа Заяевта 1 дүгээр Хамба лама гэһэн тушаал үгтэһэн байна. Д.Д. Заяев багшын хэлэһээр,  гүрэнөө ударидажа байгаа хаан Сагаан Дара Эхын хубилгаан байгаа юм. Талын Харганаһаа түрүүшын Хамба лама Бурханай орондо ошоһон. Эдэ хэдэн үйлэнүүдэй холбоотой байһанай удха иимэ.

-Хэдэн жэлэй саана  “Асын дасанай сэсэрлиг” гэһэн проект зохёожо, хүн зониие модо, ургамал тарихыень урижа байгаа бэлэйт. Тэрэ хэрэгтнай хаанаһаа эхитэйб?

-Урданай сагта бүхы дасануудай дэргэдэ эмшэ ламанар өөрын сэсэрлиг таридаг байгаа. Тэрэ ургамалнуудаа, модонуудайнгаа набша ногооень эм дом бүтээлгэдэ хэрэглэдэг байһан юм. Асын дасанда наһа утадхадаг Сагаан Дара Эхэтэй байһан тула  хүн зоной  үбшэ хабшанда дайруулхагүйн түлөө, дайруулаашье һаа,  түргэн эдэгэжэ, ута наһатай байха ёһотой гэжэ бодоод, өөрын сэсэрлиг тариха гэжэ бодообди. Миин юрын бэшэ, харин эмшэлгэдэ хэрэглэдэг модохонуудые тариха гэжэ бодообди. Манай Сэлэнгын аймагай Тохой нютагта модохонуудые таридаг питомник бии гээшэ. Тэндэһээ шасаргана абажа тариһан байнабди. Шасаргана жэмэс хүнэй бэе махабадта ямар һайн нүлөөтэй гээшэб. Мүнөө ковидай сагта уушхаяа үбдэһэн зондо ехэ туһа болоно. Уушханай ханяадатай зондо туһалдаг гэжэ эрдэмтэд мэдүүлһэн юм. Бузина ургамал мүн һуулгаабди. Сэсэрлигтэ модонуудые тарихадамнай, зон  олоороо ерээ. Сагһаа урид тарижа дүүргээд байгаабди. Москваһаа, Япониһоо нэгэ-хоёр хүн ерэһэн байгаа. Түбэд эмнэлгэдэ ехэ хэрэгтэй ургамал гэхэдэ, гүргэм юм, ородоор хэлэхэдэ, шафран. Бидэ 10-аад килограмм Хитадһаа асаржа, эндээ тарижа туршаабди. Энэмнай гол түлэб шуһа сэбэрлэдэг, эльгэнэй халууниие буулгаха шадалтай, олон эмүүдтэ  ородог. Ехэ һайн ургаа, эмшэ ламанараа суглуулхыень уряабди. Хэр эм болоо гээшэб гэжэ һонирхоһомнай, одоо һайн  болоо гэжэ эмшэ ламанар хэлээ һэн. Үрэһыень абажа, дахин  тарихадамнай,  тиимэ һайн бэшэ байгаа. Хүсэ шадалынь доошоо унаа.  Шэнээр абаха хэрэгтэй гэжэ ойлгообди. Бидэ һая энэ хэрэг  эхилээбди, туршалгын харгыгаар ябажа байнабди гээд хэлэмээр. Хажуугаарнь алимта модохонууд таригдаа, үшөөшье  тарихабди. Модонуудаа дуһалаар уһалха хэрэгсэл абанхайбди, ехэ хэрэгтэй юумэн байна. Модон гээшэ тиимэ түргэн ургадаггүй, жэлдээ 4-5 сантиметр ургаха.

-Ямар нютагуудай һүзэгшэд хуралнуудта ерэдэг бэ?

-Гол жиндагууд, һүзэгшэд гэхэдэ, Бараатын, Бургастын зон. Хуушанай дасанай һуури анхандаа Бараат нютагта байгаа ха юм даа, олон зон тэрэ станци мэдэхэ. Мүнөөшье  болотор хуушан дасанай һууринь бии. Эдэ нютагуудай ажаһуугшад  дасандаа ерэжэ, туһалжа, Сагаан Дара Эхынгээ адиста хүртэжэ байдагынь һайшаалтай. Хуралнуудай болоходо, Сэлэнгэ нютагай интернат-һургуулиинхид хоол юумэ даажа абаад, эдеэ бэлдэдэг гээшэ.

-Урид хуралай һүүлээр буряад үүлтэрэй мори урилдаан бологшо бэлэй. Энэ жэл юундэ үнгэргөөгүйбта?

-Тиимэ, зүб адаглаһан байбат. Түрүүшээр гэхэдэ, газаамнай жабартай байгаа. Мори урилдаанда жолоошодынь жаахан үхибүүд гээд мэдээжэ, тиимэһээ тэдэнээ хайрлаабди. Хоёрдохёор, ковид үбшэнэй байдал бага зэргэ номгорхыень хүлеэхэмнай. Мартын 12-то заабол жэнхэни буряад моридоо урилдуулхабди. Жэл бүри мори адуулагшад энэ урилдаа хүлеэжэ байдаг шуу.

-Ямар нютагуудһаа урилдахаяа ерэдэг бэ?

-Эндэмнай олон аймагуудһаа ерэдэг. Сэлэнгын, Хяагтын, Зэдын, Мухар-Шэбэрэй, Хэжэнгын, Ивалгын аймагуудһаа ехэнхинь. Холын аймагуудһаа ерэдэггүй.

-Сэлэнгын аймагта буряад үүлтэрэй адуу үдхэдэг зон олон гү?

-Сэлэнгын аймагта адуу харадаг зон олон боложол байна. Теэд тэрэ адуугаа һургаха, гүйлгэхэ гээшэ ажал ха юм даа. Манай мэдээжэ бүхэ барилдаашан Зоригто Цырендондопов зунай сагта адуугаа һаадаг ажахытай болоһон гэжэ мэдэнэт. Сэгээень наймаалжа, ажабайдалаа түхеэрнэ. Адуунай һүн бэе махабадта ехэ һайн, уушханай ханяадатай зон сэгээ уужа, бэеэ аргалдаг байһан гээд, арадай эмшэлгэ соо бэшээтэй. Хамба лама Дамба Аюшеев арад зомнай элүүр мэндэ, ута наһатай байг гэһэн хараа бодолтойгоор табан  хушуу малаа үдхэжэ, буряад хониёо, эбэртэ малаа, адуун һүрэгөө олон болгохо  гэжэ оролдоно.  Хүн элүүр мэндэ, ута наһа наһалбал, ехэ буян үйлэдэжэ, сансарын хүрдэһөө гараха шадалтай байха. Сэгээ уужа, бэе махабадтнай  һайн байха, Сагаан Дара Эхэдээ зальбаржа ябабал, ехэ буянда хүртэхэт.

Мартын 12-то Талын Харгана нютагтаа сугларжа, гүйгөөшэ моридоо наһа наһаарнь зайнуудаар хубаагаад, урилдаа хэхэбди. Эгээн ехэ зайнь 15 километр болодог. Энэ урилдаан жэлэй эгээл түрүүшын урилдаан болоно. Юундэ мори урилдаагаар эхилнэб гэхэдэ, ороһон жэлнай хүнгэн, мориной гүйдэл шэнги зөөлэн, хии моринтнай ходол дээгүүр намилзажа байха гэһэн ехэ нарин удхатай болоно.   

-Содбо лама, та өөр тухайгаа хөөрэжэ үгыт. 2012 он болотор Ивалгын дасанда алба гаража байгаа бэлэйт.

-Би хадаа Зэдын аймагай Доодо Бургалтай нютагта түрэһэмби. 9-дэхи  анги дүүргээд, Ивалгын дасанда ерэжэ, ламын һургуулида ороо һэм.

-Хуби заяагаа Буддын шажантай холбожо, лама болохо гэжэ шиидхэбэри абаһан байнат. Хэн нүлөөлөөб, уг соотнай лама санаартан бии гү?

-Буряад зоной уг бүхэндэ лама байгааб даа. Нэгэ үхибүүгээ дасанда хубараг болгохо гэжэ эльгээдэг байгаа ха юм. Манай нютагһаа гараһан ламанар олон. Тэдэнэй дундаһаа Ивалгын дасанай шэрээтээр Балдан лама байгаа. Гэртэхинтэеэ Ивалгын дасан ерэжэ,  хэрэгээ бүтээлгэхэдээ, Балдан ламын үгэ хүүрыень, ухаан бодолыень һайшааһан байжа болооб. Тэрэ нэгэ нүлөө. Хоёрдохёор гэхэдэ, манай аха үетэн Гэгээтын дасанда хубарагууд боложо, олоороо ошоо һэн. Тэдэнтэй харилсадаг, нүхэсэдэг һэм, тиин  минии сэдьхэлдэ, ухаанда лама болохомни гэһэн бодол бата бэхеэр ороһон байна.  Буддын шажанай Дээдэ һургуули түгэсхэжэ, Ивалгын дасанда бага Гэсхы болоһон байгааб. Удаань Ехэ Гэсхы болоод,  10-аад жэл ябааб. Засаг лама болоод байхадамни, Хамба лама Сэлэнгын аймагта Талын Харгана гэжэ газарта дасан бариха хэрэгтэй гээд, намайе хэдэн хубарагуудтайгаар эльгээһэн юм. Тэрээнһээ хойшо Асын дасанда шэрээтээр һуунаб. Сагаан Дара Эхын Ордон бариха хэрэгтэмнай тиихэ үедэ Сэлэнгын аймагай засаг дарга байһан  Вячеслав Балданович Цыбикжапов ехэ туһа хүргэһэн юм. Тэрэ өөрөө Бургастай нютагһаа уг гарбалтай. Энэ тэрэ юумэн дутажа байна гэхэдэ,  удаан болонгүй асаруулагша һэн. Мүнөө Станислав Дашиевичтай хамта баһал хэдэн проект бүтээнэбди. Манай аймагай дарганар урагшатай, бэрхэ ударидагшад.

-Саашанхи түсэбүүд тухай хэлэжэ үгыт. Залуу шэрээтэ лама үүсхэл ехэтэй, зорилгонуудтай байһан байха.

- Тон түрүүн сэсэрлигээ үргэн болгохобди. Зунай сагта сэгээ уугаад, дасандаа һуужа зальбараад, сэдьхэлээ номгоруулхын түлөө модоор найман ханатай гэрнүүдые бариха хүсэл байна. Аймаг бүхэн өөрын гэр барибал,  21 тиимэ гэр Сагаан Дара Эхын ордон тойроод байха. Энэ хэрэгтэ аймагуудай засаг дарганарые уриха  үүсхэл байна. Юрын зон эндэ ерэжэ амархадаа,  һайн үгөөр һанаха.

Мүнөө   һүзэгшэдэйнгээ үргэмжөөр хүгжэжэ, хуралнуудаа уншажа, арад зонойнгоо хэрэг бүтээгээд байнабди. Ехэ эбтэйхэнээр нэгэ алхам соо ябанабди.

-Хүндэтэ Содбо лама, һайн даа! Сагаан Дара Эхын хуралда оролсоһондоо, ехэ баярлаабди. Бурханайл үршөөлөөр һанаһан хэрэгүүдтнай бүтэхэнь болтогой!

Һүзэгтэй хүн  һүзэггүй нүхэртөө орходоо, ажал хэрэгэй талаар урагшатайгаар үзэгдэдэг. Газар дэлхэйн хамаг амитан Эхэ зургаан зүйл зоболон үзэхэгүйн түлөө Сагаан Дара Эхэдээ мүргэжэ, ута наһатай, удаан жаргалтай ябахамнай болтогой!

Ом даре дударе дуре мама аюрбуне зана бушдим гуру сууха.