Алтан ганжарта Анаа дасан

Анаа дасанай түүхэһээ

Ая гангаар анхилһан аглаг тэнюун талада, Үлзытэ хадын үбэртэ, Ангирта нуурай дэргэдэ 108 субаргаар хүреэлэгдэһэн алтан ганжартай Анаа дасамнай холоһоо толорон, арад түмэнэй анхарал татадаг юм. Дасанай гаталһан түүхэтэ зам тухай хөөрөөн “Анинский дацан: прошлое, настоящее, будущее» гэжэ томо ном дээрэ үндэһэлжэ бэшэгдэбэ. Тус бүтээл 2020 оной зун нара хараа юм. Тиин  Анаа дасанай шэрээтэ Лэгсэг ламбагайн (В.Б.Дарижапов) ударидалга доро олон зоной оролдолгоор бүтэһэн асари ехэ ажалай дүн харагдаба гээшэ.

     Энэ номой IV бүлэг соо эгээ түрүүн тус шүтөөнэй бии болоһон тушаа ород хасаг Москвитин бэшэһэн юм. Тэрэ  1646 ондо Турухай Табунаанай (Туру хаанай) үргөө буусада тогтоһон тухайгаа мэдээсэһэн байдаг. Гадна Эспер Ухтомский хори буряадуудай ахалагша Турухай Табунаанай албата зонойнь Яруунын нуурнуудһаа эхилээд, Хёлго хүрэтэр һуурижаһан  газарнуудаар ябаһан тухайгаа гэршэлнэ. Саашань уншахада, Самуил Георг Гмелин 1738 ондо Шодо Болтироковой хүбүүн Иринцэй Шодоевые (1732 онһоо эхилээд, 1765 он болотор тайшаа байһан) бараалхаһан тухайгаа бэшэнэ. Үдэ, Анаа голнуудаар нэмжыһэн үргэн талада зунай, үбэлэй үргөөгэй оршоһон газарта һэеы дасан бодхоогдонхой гэжэ мэдүүлнэ: “У Иринцея Шодоева была особая юрта для ламаитского культа, среди прочего стояли два серебряных бурхана и комплект священных текстов – Юм».

    Гмелинэй аяншалһанай һүүлээр 35 жэл болоод, академик Иоганн Готблиб Георги Иринцэйн хүбүүн Дамба-Дугар Иринцеевэй табан һэеы гэртэй үргөөдэнь айлшалһан тухайгаа дэлгэрэнгыгээр бэшэнэ. Гадна Георги һэеы дасанда мүргэл зальбаралай яажа үнгэргэгдэдэг байһаарнь ехэтэ һонирхоһон байна.

     Эрдэмтэн Пётр Симон Паллас 1772 ондо Хориин талаар аяншалха үедөө дасанда нэгэ гэсэл ба 26 бага зиндаатай ламанар бии, Хориин шадалтай зайһанууд тайшаадаал адли баһал буддын шажан баримтална гэжэ тэмдэглэһэн байна.

     Буддын шажанай дэлгэрһэн тушаа Вандан Юмсуновай бэшэһэн “Хориин 11 эсэгын уг изагуурай түүхэ” соо иигэжэ хэлэгдэнэ: “Хориин ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринцеев гэжэ 1765 оной май һарада ородой хаанай зарлигаар Хориин арад буддын шажанда һүзэглэдэг, ламанартай, һэеы дасантай дугантай гэжэ айладхаһан байна. Һүүлээрнь өөрын мүргэлэй һүмэ Анаа голдо шудхадаг Аалан гэдэг горхоной зүүн гарта 1775 ондо Гандан Шаддублинг гэдэг нэгэ бишыхан модон дасан барюулаа”.

     Россиин мэдээжэ зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, монголшо Алексей Матвеевич Позднеев губернатор Трескинэй захиралта хараадаа абажа, Анаа дасан 1795 ондо байгуулагдаа гэжэ тоолоһон байдаг. 225 жэлэй саана Анаа голой баруун эрьедэ Хориин тайшаа Дамба-Дугар Иринцеев өөрынгөө мүнгэн зөөреэр “Дондуб Дашилинг” гэдэг модон бишыхан дасан барюулаа. Анаагай “Дондуб Дашилинг”, Худанай “Даши Лхумболиин” дасангуудай ахалагша ламаар Ричдэлпунцук Сондолун томилогдоһон байна. Архивай мэдээгээр, 1811 оной январиин 12-то модоор баригдаһан Анаа дасан түймэртэ абтажа хайлашаһан юм. Галда хамаг үнэтэй сэнтэй хэрэгсэлнүүд, тэрэнэй тоодо нэгэдүгээр Пётр хаанай 1703 ондо хори буряадуудта барюулһан тугууд хохидоо һэн ха.

     Иимэ бэрхэтэй сагай тохёолдоод байхада, Хориин тайшаа “Галсан Мардаев Дамба тайшаагай Шойжид хатан хоёр ехэ ябуулга хэжэ, арад зоной туһаламжаар, 25 мянга гаран түхэригэй хандибай мүнгөөр Буряад орон дотор эгээл түрүүшын гурбан дабхар шулуун согшон дасан баригдажа, “Гандан Шаддублинг” гэжэ нэрэтэй болоһон гээшэ. Энэ согшон дуган холимог түхэлэй барилгатай һэн: түбэдэй, хитадай, мүн ородой һүмын түхэл шэнжэтэй. Утань – 24 сажан, үргэниинь – 10, үндэрынь – 71,5.

     Сагай ошоходо, мянган бурхадтай боложо, хуралаа хураха газарынь уйтан болоо һэн. Тиигэжэ 1899 ондо дасанаа уужам болгохо шиидхэбэри гаргаад, согшон  дугандаа үндэр шулуун һууритай модон залгалаа (26-28,6 м) барижа,  хабтагайгаар хушаһан байна.

     Иигэжэ Анаада баригдаһан дасанай түүхэ эхилһэн намтартай. Анаа дасан – хори буряадуудай гол дасан. Он жэлнүүдэй ошохо бүри шажанай санаартан улам олошоржол байгаа. 1840-өөд онуудаар 769 ламанар тоологдодог байгаа, саашадаа тэдэнэй тоо 1000 гаран болоһон юм.

Хори буряадай гол дасан

Алтан наранай элшэ туяа соо Анаа дасанай ганжарнууд холоһоо яларан толорон үзэгдэдэг бэлэй. Гурбан дабхар шулуун дасанай эгээл дээдэ дабхарынь багахан, дабхар бүхэниинь алтамал түхэреэн томо толинуудаар жэрытэр хүреэлээтэй         байгаа. Дасан соо олон бурханууд, хойто хажуудань үндэр томо сэргэ бурхан – сахюусан байдаг һэн. Ехэ дасанай хажуудахи хоёр дабхар дуган дотор 80 тохой Майдар – эгээл томо, гоё бурхан байһан. Бурханай үндэрынь мүнөөнэй табан дабхар гэрэй тухай һэн ха. Һуугаад байһан Майдарай үльмы бэень 1-дэхи дабхарта, сээжэ, толгойнь 2-дохи дабхарта харагдаха. Ара таладань 1000 бурхад һайханаар толорон, жэрылдэн һууна... Дасанай хашаа соо согшон дуган, тойроод модоор бариһан хоёр дабхар дугангууд: Майдар бурханай, Мамбын, Дуйнхорой, Жүдэй, Шойрын. Дасанай хүреэнэй дүрбэн талаар гэхэ гү, али зүг бүхэндэнь дүрбэн аймагай дугангууд байһан. Хүреэнэй зүүн талада оршоһон Шарбалин дуган – галзууд аймагай, урда талынь Шойнхорлиг дуган – хуасай угай, баруун талынь  Гэгэрлин дуган – хүбдүүдэй, харин хойто талынь Бадагарлин дуган – бодонгууд аймагай байһан.

    Анаа дасамнай Балдан-Брэйбун, Тамчын, Бүлтэмүүрэй дасангуудта адли агуу замай, уг сагай ёһотойл суранзан һэн. Дасанай зүүн сагаан хашаае тойроод тосхон байһан.  Хүреэнэй урдуур зүүн тээһээ баруулжаа зурыһан нэгэ гудамжа, хойто талаарнь хоёр ута гудамжа оршодог бэлэй. Мүн тиихэдэ эдэ гудамжануудые  хүндэлэн гараһан бага гудамжанууд байһан. Олон тоото гудамжануудай баруун тээһээ Хуйһата нуурһаа эхилээд, зүүлжээ Ааланайнгаа эрье хүрэтэр, мүн хадын хаяа туласа гэрнүүд тобойлдожо харагдадаг һэн. Тэг дундань хэдэн алаабхинууд бии һэн. Зүүн захада, Ааланай эрьедэ “Шууюур” гэжэ нэрэтэй мяха ба боро бодолой наймаа хэдэг сарай байһан. Дасанһаа 3 модоной зайда Хитадай хороон гэжэ худалдаа наймаа хэдэг газар бии һэн. Дасанай газаагуур наймаагаа гүйлгэхэеэ ерэһэн хитад, монгол, ород, бухарагай, еврей хүпеэсүүд, ашаа тээһэн хамбышад,  адуу мал туугшад, холо ойрын газар нютагуудһаа ерэһэн мүргэлшэд худхаран, хүл хөөрсэг болон, урагша-хойшоо һүндэлдэг бэлэй. Буряад дасангуудай ашаар Россиин болон Европын гүрэнэй улад зон буддын шажан, хори буряадуудай ажаһуудал, ёһо заншал тухай мэдэхэ  болоһониинь арсашагүй.

     Эндэ түбэд эмшэ, мэдэлшэ, сэржэмшэ, зурхайша, һудалша, жоодбо гэхэ мэтын мэргэжэлтэй эрдэмтэй ламанар олон байһан. Хубарагуудые эрдэм номдо һургажа, элдэб шатын ламанарые бэлдэдэг дээгүүр зиндаатай багшанарнуудаараа Анаа дасан суурхадаг һэн.

    Тиин Анаа дасанай татаса ехэтэй, дээгүүр һүр һүлдэтэй, алтан зулын буянта гэрэлые хүн бүхэнэй сэдьхэл бодолдо бадараажа байдаг гайхамшагтай һайхан шүтөөн байһан, байхашье гээшэл даа.

 Эрдэм гэгээрэлэй, мүргэл зальбаралай нангин шүтөөн

Бурханай номой һургаал хадаа ушар шалтагаан дээрэ үндэһэлдэг.  Амитан зоной зоболон һүнөөжэ, жаргал олгуулха тухай Бурхан багшын сурталые лама санаартан дэлгэрүүлдэг юм. Хубисхалай урда буряад арадай ехэнхинь эрдэм номгүй, харин үзэг бэшэг мэдэхэ зон гэбэл, дасанай санаартан байһан. Дасанай ламанар бишыхан хубарагуудые шухала юумэндэ һургадаг һэн. Шабинар гурбан шатын һургуулида һуража гарадаг байгаа. Нэгэдэхи шатын һургуули  түгэсхэһэн хубарагуудай гэртээ бусахань хорюултай бэшэ байгаа. Хоёрдохи шатын һургуулида улам орёо зүйлнүүдые шудалжа, буддын шажанай гүн ухаантай (философитой) танилсадаг байгаа. Тиихэдэ гурбадахи шатын һургуулида эгээл хурдан хурса ухаатай эрхимүүдынь һураха шадалтай байһан ха. Иигэжэ һургуулияа дүүргэһэн ламанар габжанар болодог һэн.

    Бүхы ламанарай хуралдаанда  суглархые зарлажа, дасанай хоёрдохи дабхарһаа харанга тоншожо, дохёо үгэдэг байгаа.

 Ламанар хубсалаад, орхимжоёо зүүгээд, яаралтайгаар гэшхэлһээр, дасан тээшээ олоороо субадаг һэн. (Гасаранов Базар-Дара “Анаа нютагай урданай ба мүнөөнэй түүхэ”, 2006.Жамсуева Д.С. “Хроники строительства Анинского дацана», журнал «Легшед», №3, 1998). Аалан нютагай дайнай ба ажалай ветеран Ширапов Мижид Гомбоевичой хөөрөөнһөө).

Булат БАДМАЕВ хэблэлдэ бэлдэбэ

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарнуудта гараха)