Үльгэрэй орон

Энэмнай манай нютаг­та тон хоморой үйлэ хэрэг гэжэ хэлэлтэй. Хойто зүгтэ Буддын шажан баримталдаг һүзэгтэндэ иимэ юумэнүүдые зураха, хада дээрэ һиилэхэ заншал балай дайралдадаггүй һэн. Харин Ази түбиин зүүн-урда нютагуудта шу­луун хабсагай дээрэ һиилэгдэһэн, зурагдаһан дүрсэнүүд яаха аргагүй олоор үзэгдэдэг. Жэшээнь, Таиланд гүрэндэ Кхао Чи Чан гэһэн хадада алтан түмэрөөр бүтээгдэһэн Будда бурханай дүрсэ бии юм. Хитадай Сычуань­да шулуун дээрэ хэзээ урда сагта зурагдаһан 71 метр үндэртэй бур­ханай дүрсэ бии. Тэрэ урданай хүрэг аяар 1200 жэлэй саада тээ 90 жэлэй туршада бүтээһэн гэдэг.

Будда бурханай дүрэ зураг

Буряадта иимэ юумэ хэхэ гэһэн бодол Хориин аймагай Баянгол нютагай арад зондо ерэһэн бай­на. Тэдэнэр бултадаа сугларжа, хэлсэһэнэй, шиидхэбэри абаһанай удаа Римбүүшэ багшада хандаха­дань, үндэр түрэлтэ багша нютагай зоной һэдэлгэ һайшааһан юм.

- Еши Лодой Римбүүшэ багша Хориин аймаг ерэжэ, уншалга, хурал үнгэргэхэ үедөө өөрөө иимэ бодол­той болоһон байгаа. Тиихэдэ Бурхан багшын томохон дүрэ зураг хабсагай дээрэ зураха гэжэ шиидэһэн юм, - гээд, Римбүүшэ багшын туһалагша Тензин лама хэлэһэн байдаг.

Иимэ томо дүрсэ Байгал далай дээрэ хэхэнь хүндэхэн, хүдөө айма­гуудта таатай газар олон жэлнүүдтэ олдодоггүй һэн. Энэдхэг орондо бүтээгдэһэн, тиигэжэ тэндэһээ за­лажа асарагдаһан Будда бурханай хүрэг Баянгол нютагта 2015 ондо бодхоохо үедэ тааруу хабсагай нютагай зондо харагдаһан байна. Таашаагдаһан тэрэ гэлигэр томо, үндэр хабсагай эгээл тааруу байгаа бшуу. Тиихэ мүртөө энэ Баян-Хон­горой үндэрые хэр угһаа хойшо хори буряад угсаатан тахижа ябаа. Мүнөөшье сагта хори угсаатан ур­данайнгаа заншал алдангүй, сабда- гуудтаа шүтэн мүргэн ябана. Тэндэнь мүргэлэй багахан бунхангууд бариг­данхай.

- Тиихэдэ үндэр түрэлтэ багшам­най үшөө саг ерээдүй байна гэжэ хэлэһэн юм. Харин хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно (2016) арад зоной һанаһан хэрэг одоошье номын ёһоор бүтэбэ даа. Римбүүшэ баг­ша удаан сагай туршада бодожо үзэһэнэй һүүлдэ Будда бурханай дүрсэ зурахыень үршөөһэн байна, - гэжэ Тензин лама хэлэһэн.

Тиигэжэ хэдыхэн һарын туршада нютагай зоной оролдолгоор, эбээн тэдхэгшэдэй һайгаар Бурхан баг­шын дүрсэ Баян-Хонгорто заларһан түүхэтэй.

Баян-Хонгор хабсагайн Бурханай үндэрынь 33 метр, энэмнай юрын тоо бэшэ гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Буд­дын шажанай һургаалда 33 гэһэн тоо онсо удхатай юм. Сүмбэр уулын үндэртэ Траястримша гэһэн «33 бур­ханай орон» бии юм гэжэ хэлэгдэдэг.

Буддын шажанда Бурхан багша урагшаа хараад наманшалан һуудаг заншалтай. Харин Хориин аймагта Будда бурхан баруун зүг руу шэртэ­нэ.

- Заншалта юумэнһээ нэгэ бага хадуурха гэжэ шиидээбди. Тиигэһэмнай Будда бурхамнай хо­лын баруун зүг шэртэжэ, Эхэ оро­ноймнай ниислэл Москва руу анха­ралтайгаар харана. Тиихэдээ бүхы Ород Уласайнгаа амгалан байдалые һахина, - гэжэ санаартан хэлэһэн юм.

2016 оной намарай түрүүшын һа- рада Еши Лодой Римбүүшэ эгээл түрүүшын хурал хуража, тус дүрсэ арамнайлһан байха юм. Тиихэдэ Бу­ряадаймнай нютаг бүхэнһөө, мүн он­доошье можо нютагуудһаа һүзэгтэн сугларһан байна. Энэл арамнайн ху­ралай үедэ сая сэсэгүүд болон алим жэмэс үргэгдөө һэн.

Үнэхөөрөөшье энэ ехэ үйлэ хэрэг бүтээһэнэй һүүлээр Баянгол нютагта амар амгалан байдал буужа ерээ. Олон хүдөө нютагуудай дунда Баян­гол һуурин өөрын онсо шарайтай болонхой.

Аргагүй гоёор, һүр жабхалан­тайгаар бүтээгдэһэн энэ бурханай дүрсэ газарһаашье, мүн тиихэдэ тусхайтаар зохёогдоһон харалгын газарһаа үзэхэдэ болоно. Хабсагай гороолжо ерэхэдээ, Энэдхэг орондо бүтээгдэһэн Бурхан багшын хүрэл дүрсэдэ хүрэжэ ошохот. Һүзэгтэнэй болон аяншалагшадай аюулгүйгөөр ябажа хараха, үзэхэ зүргэнүүд бата бэхеэр зохёогдонхой. Гар утаһагүй ябахаяа болиһон зондо һанаа зоболтогүй - эндэ хэлхеэ холбоон­шье баридаг.

Хэнгэргын хүүюурнүүд

Хэнгэргэ голой хүүюурнүүд Түнхэнэй аймагай Аршаан нютагта оршодог. «Кынгарга» гэжэ оро- доор нэрлэгдэһэн горхоной нэрые буряадшалхада, хэс хэнгэргэ (бара­бан) гэһэн удхатай болоно. Хүүен урдаһан хадын горхоной шааяан эгээл хэнгэргын абяатай аяншад адлишаадаг гээшэ. Хэнгэргэ горхо­ной урдаһан аяар 27 модоной зайда яһала олон уһанай хүүюурнүүд дай­ралдадаг. Хүүюурэй эгээл үндэрынь урасхалайнгаа дээдэ захада 10 гаран алда хүрэдэг. Холо ойроһоо ерэһэн айлшад амарангаа, байга­алиин һайханиие үзэжэ, түрүүшын 3 хүүюур хүрэтэр ябагаар ошодог заншалтай. Тэндэ хүрэтэр ошоходо, тусхай ямаршье бэлдэлгэ, һорилго хэрэггүй.

Хэнгэргэ горхондо олон тоото бага горхонууд шудхан ородог. Тэ­дэнэй тоо олон болоходоо, урасха­лынь бүри хүсэтэй боложо, урдань дайралдаһан хада хабсагайе һэтэ сохин, бусалжа байһандал эшхэржэ байгаад урдадаг даа. Байгаалиин һайханиие хаража байхада, хүнэй нюдэн хужарладаг, сээжэ сэдьхэл тэ­ниидэг. Зунай эгээл халуун үедэ эндэ һэрюун, бэедэ аятай таарама байдаг.

Аяншалагшадай болон амараг­шадай ошожо харадаг, олоороо субадаг эгээл түрүүшын уһанай хүүюур Аршаан һууринһаа 1,5 мо­доной зайда оршоно. Хүнэй тиишээ хүрэжэ ошоходонь, тааруу байхын бүхы хэрэгсэлнүүд зохёогдонхой юм. Тиишээ хүрэжэ ошоходоо, үндэр хабсагайнуудай ташалангаар ябахат, ан амитадтай ушархат. Жэрхи болон хэрмэнүүдые һамараар эдеэл­хэдэ болохо. Хэнгэргэ горхониие 500 алда үгсөөд байхадатнай, ша­ра-улаан үнгэтэй гантиг шулуунай адха һонирхон харахат. Саашалха­даа, хоёр хадын хабшууда татаатай хүүргээр гаража, 7 метр үндэртэй хүүюуртэ хүрэхэт.

Хүгжэмтэ Хэнгэргэ горхон дээ­рэ 12 ехэ бага хүүюурнүүд бии юм. Эдэнэй эгээл һайханиинь 10 алда үндэрһөө унадаг хүүюур болоно. Үбэлэй сагта тус хүүюурнүүд юрэдөө үльгэрэй ороной зурагтай жэшэ- мээр болодог даа.

Нютагай байгаали аргагүй гоё, зэргэлээд дабташагүй Саяан хадын орьёлнууд, хадын гол горхонууд. Аяншалагшад байгаалиин нюрууда амарха, сэнгэхэ угаа дуратай юм. Эдэ бүхы юумэ нюдөөрөө хаража байха­даа, сэдьхэлээ ханаажа амархат.

Уһанай хүүюур хаража садахадаа, аяншалагшад, амарагшад Бухоты гэһэн горхоной һаба хүрэжэ, эхэнэр болоогүй басаганай хүнды хара­ха аргатай. Урда сагта эндэ ерэжэ, басагад хадамда ошохынгоо урда уһанда ородог байһан түүхэтэй гэһэн домог бии юм. Энэ үйлэ хэрэг арбан табанай һарын сэлмэг үдэшэ үнгэргэхэдэнь, саашанхи ажабайда­лынь урагшатай байдаг һэн ха.

Тиишээ хүрэхэ гэбэл, нэн түрүүн Аршаан нютаг ерэхэ боло­нот. Эрхүү хотоһоо сэхэ хүрэхэ ав­тобус үдэр бүри ябажа байдаг.