Баян голой баатарнууд

Баянголһоо эгээн түрүүшын мэргэжэлтэ сэрэгшэн Тихон Сандуевич Семёнов байгаа. Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Түрүүлэгшэ Бато Семёнович Семёновой түрэһэн ахань болоно. ЦАМО-гой (центральный архив Министерства обороны) дансанууд соо энэ хүн тухай мэдээсэл орой хоморой байһан аад, һаяын лэ сагта һонирхолтой мэдээсэлнүүд бии болоо.  

Семёнов Тихон Сандуевич 1918 ондо Баргажанай аймагай Баянгол нютагта түрэһэн. Сэрэгэй албанда 1936 оной майн 11-дэ татагдаһан. Лейтенант. 70-дахи кавалериин полкдо алба хааһан. Сэрэгэй албаяа 1941 ондо дүүргэһэн. Иимэ хомор мэдээнүүд архивта хадагалаатай байна. 1936 ондо сэрэгэй албанда татагдаһан хадаа Бурят-Монголой кавалериин бригадада гү, али татагдаһаар лэ сэрэгэй училищида ошоһон юм гү? Харамтайнь гэхэдэ, энээн тухай мэдээсэл үгы байна. Хуби заяанайнь саашанхи ябадал мүшхэжэ харахада, 1939 ондо Тихон Семёнов Тамбовой кавалериин училищи дүүргээд, 24-дэхи дивизиин 70-дахи кавалериин полкын взводой командираар томилогдоһон байгаа.

    1939 оной сентябрь һарада Баянголой офицер Баруун Белорусси сүлөөлхэ байлдаанда хабаадаа. 1940 ондо Финскэ дайнда хабаадаа. Тэрэ дайнай дүүрэхэдэ, 1940 оной май һараһаа сэрэгэй дивизинь Азербайджанай АССР-эй Кировоград хотын ойрохоно һуурижаа. Агууехэ дайнай урда Тихон Семёнов 24-дэхи дивизиингээ бүридэлдэ, 1941 оной августын 25-һаа октябриин 29 болотор Иранай байлдаанда хабаадаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хуудаһанда энэ байлдаан тухай ехэ багаар бэшээтэй юм.

Энэ байлдаанда хабаадаһан үшөө нэгэ сэрэгшэ тухай мэдээсэл Батожаргал Бубеевич олоһон байна. Агын тойрогой Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагай Бадмаев Цыбен Бадмаевич Закавказай сэрэгэй тойрогто 1941 онһоо алба хаажа эхилээ. Энэ хүн тухай ЦАМО-до хэдыхэн мүрнүүд бэшэгдэнхэй. «Старший политрук Бадмаев Цыбен Бадмаевич, военный комиссар стрелкового  батальона 44-й армии. Пропал без вести в феврале 1942 года. Агинский район. Жена Хорчинова Цыбжит».

     Совет болон Британиин сэрэгшэдэй хамтаржа, «Согласие» гэжэ нюусаар нэрлэһэн хэмжээ ябуулга Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хубида өөрын ехэхэн нэмэри оруулһан гэхэдэ болоно. Закавказай фронтын 44, 47-дохи, 53-дахи арминууд генерал Дмитрий Козловой ударидалга доро Иранай дэбисхэртэ хойто талаһаань ороо, энэл сагта Британиин сэрэг урда талаһаань добтолон ороо. Дайн түргэн дүүрээ. Совет Армиин сэрэгшэд эршэтэйгээр урагшаа дабшажа, дайсадай хамгаалга бута сохижо хаяа. 1941 оной сентябриин 17-до Совет сэрэгшэд Иранай ниислэл хото болохо Тегеран эзэлээ. Дайнай үедэ манай армиин 50 хүн алуулаа, 100 гаран хүн шархатаа, 4000 хүн үбдөөд, нютагаа бусаагдаа.

Энэ багахан дайнай түүхэ тобшолон хэлэбэл, иимэ байна. 1933 ондо Германида засаг баригшаар А. Гитлерэй ерэхэдэ, Иранай шах Реза Пехлеви Гитлертэй ехэ нүхэсэжэ эхилээ. Харин Пехлевиин урдахи шах 1921 онһоо СССР гүрэнтэй хэлсээтэй байһан юм. Тиигэжэ Пехлеви нацистнуудаар хани барисаа тогтоожо, экономическа талаар ажал хэжэ эхилээ. Перси руу Германиин сэрэгшэд ерэжэ, буу шуу асаржа эхилээ. 1940 ондо нацистнуудай хото барижа эхилээ. Улаан Армиин Иран ошоогүй һаа, юун болохо байгааб гэһэн бэрхэшээлтэ асуудалда Батожаргал Дармаев иигэжэ һанамжална: “Иран руу ошоһон поход тухай хэлэхэнь бэрхэтэй. Хэды саг үнгэрөөшье һаа, түүхэшэнэй хараа бодолһоо һанамжалхада, Совет сэрэгтэ хэсүүхэн байхадаашье магад. Германо-Иранай эблэл байгуулагдаһан байбал, СССР гүрэндэ түүрэг болон иранай сэрэгшэд добтолжо ороболнь, хоёр фронт нээгдэжэ, манай сэрэгшэдтэ хүндэ хүшэр байха һэн. Мүн тиихэдэ Гитлерэй гарта Иранай нефть орожо, вермахтын сэрэгтэ хүсэ шадал нэмээхэ байгаа. Тиигэжэ энэ байлдаан Эсэгын дайнай түүхэдэ өөрын хуби оруулһан байна”.

Баянголой сэрэгшэ өөрын дивизитэйгээ хамта Иранһаа Германиин дайсадые бута сохихо гэжэ бусаагдаад, Москва шадархи газарта болоһон байлдаануудта хабаадаа. 1941 оной намарай сагта манай сэрэгшэд ехэ хохидожо байгаа гээд мэдээжэ. Немецүүдэй танкнууд, үхэр буунууд үдэр һүнигүй буудажа байгаа. Манай талаһаа олон сэрэгшэд алуулаа,  унаһан хүлэг моридыньшье эсэхын ехээр эсээ юм ааб даа. Сэрэгэй байлдаанай дэбтэр соо иигэжэ бэшэгдэнхэй: «В результате атаки танков противника 56 КП был отрезан противником, понес большие потери как в людском, так и в конском составе и материальной части. Судьба командира полка и его штаба до сих пор неизвестна. Попав под угрозу окружения, 18 и 70 КП были отведены в восточном направлении и в 18:00 сосредоточились в лесах восточнее КОПЫЛОВО. По решению командира дивизии части заняли оборону: 18 КП западная окраина КРЮКОВО, 70 КП юго-восточная окраина КОПЫЛОВО». 

1941 оной ноябриин 23-да 70-дахи кавалериин полк немецүүдэй сэрэгшэдээр хүреэлэгдэжэ, олонхинь алуулаа. Амиды гараһан зониинь арай хоморой байгаа. Байлдаанай дэбтэр соо иигэжэ бэшэгдэнэ:

«К рассвету 23.11.41 противнику удалось оттеснить истребительный батальон из района ЯМУГИ и с 6.00 он начал артподготовку по переднему краю 70 КП. Около полудня пехота противника, поддержанная танками, атаковала 70 КП с севера и с северо-запада. Главный удар танков противник направил из района ЯМУГА в обход правого фланга 70 КП. Потери противника были огромны. Перед огневым рубежом 70 КП /в рядах которой был наш земляк-прим. автора/ найдена позднее до батальона трупов и 5 подбитых танков противника. Однако к 14.00 противник полностью окружил 70 КП, и нанес ему огромные потери, остатки 70 КП с темнотой вышли из окружения мелкими группами. Судьба командира полка неизвестна».

Энэл байлдаан Баянголой сэрэгшэ Тихон Семёновой һүүлшын байба гэжэ ойлгомоор. Һураггүй үгы болоо гэжэ архивууд соо бэшээтэй байгша.

Улаан Армиин залуу командир 1940 оной һүүл багта һамгантаяа хамта Баянгол нютагаа ерэһэн байдаг. Залуу гэр бүлын ерэхэдэ, тэрэ сагта Карл Марксын нэрэмжэтэ колхозой һаалишан Дарима Семёновнада Ленинэй орден барюулагдаһан байгаа. Тиихэдэ Тихон һүүлшынхиеэ түрэл нютагайнгаа сэбэр агаараар сээжэ дүүрэн амилжа ябаа, Икат болон Баргажанай хада уулаяа хаража баясаһан байна.

(Зураг дээрэ һаалишан Дарима Семеновна, Тихон Семенов наһанай нүхэр Фишер Екатеринатайгаа. ) 

Удаадахи дугаартаа Тихон Семёновой дүүнэрэй намтар тухай бэшэхэбди.

 

Батожаргал Дармаевай дурадхаһан материалһаа оршуулагдаба