1758
Намтартань юундэ хандаабиб?
Энэ ном бэшэхэмни гэжэ зүрхэлхэдөө, хүнгэн бэшэ асуудал шиидхэхэ болооб гэжэ сэхэ хэлэһүү. Хамба ламанарай түүхэ намтарта юундэ хандаабиб гэхэдэ, мүнөө сагай эрхээр шажан мүргэл ниигэмэй болон олониитын ажабайдалда, гүрэн түрэнүүдэйшье бодолдо нүлөөлнэ. Шажан мүргэл үндэһэтэнэй эрмэлзэл зоригыень бадараана. Ушар иимэһээ буддын шажан шэнжэлэлгэ шухала болоно.
Үни удаан саг соо мартагдаад байһан Асагадай дасанһаа ургажа гараһан суута хамба ламанарһаа гадна, буряад арадай ажабайдалда соёлой болон оюун ухаанай талаар габьяатай байһан лама багшанарай намтарые, ажалнуудые – ном сударнуудые, һургаалнуудые шэнжэлэлгэ мүнөө үеын байдалда шухала үүргэ дүүргэхэ. Гадна арадууд хоорондын эб найрамдалай, амгалан тайбанай, арад зоной аза жаргалай түлөө тэдэнэй гаталһан алдарта зам мүнөө үеын залуушуулда ехэ һайн жэшээ болохонь дамжаггүй.
Энэ номой үндэһэн баримтанууд - ламанарай ажабайдалда зорюулагдаһан эрдэмтэдэй, уран зохёолшодой шэнжэлхы, зохёохы ажалнууд болон тэрэ үеын ламанарай, хубарагуудай, түрэл гаралнуудай, нютагайнь зоной дурсалганууд болоно.
Ганжитма Жалсанова, Россиин габьяата багша, ажалай ветеран
Үндэһэн соёлоо сахихын тулада
Түб Азиин үргэн талада үни холоһоо нааша өөрын дабтагдашагүй соёлтой, нүүдэл ажабайдалтай монгол туургата арадууд ажаһуугаа. 17–18-дахи зуун жэлнүүдтэ тэдэнэй анханайнь ажабайдалые үндэһөөрнь хубилгаһан түүхэтэ үйлэ болоо: Түб Ази Цинскэ ба Оросой хаан түрэнүүдэй хоорондо хубаагдаа. 1728 оной Хяагтын хэлсээгээр буряад угууд бэшэ түбэд-монгол түрэл арадуудһаа һалгаагдаһан байна. Ород хасагуудай болон Үбэр Байгалда нүүжэ ерэгшэдэй ород хэлэн, европейскэ соёл, болбосорол, шажан мүргэл нэбтэржэ эхилээ. Үнэн алдартанай һүмэнүүд баригдажа, шажан номногшод энэ тэрээгүүр дүүрэшөө, холимог гэр бүлэнүүд байгуулагдажа эхилээ. Иимэ шахардуу байдалда буряад арадай үмэнэ үндэһэн соёлоо болон онсо хэлбэри байдалаа зандань сахиха зорилго табигдаа. Доржо Банзаров мэтэ эрдэмтэд арад зондоо Европын болбосорол нэбтэрүүлжэ эхилээ. Тэрэ үедэ буряад арадай зарим түлөөлэгшэд үнэн һургаалда хүртэхэеэ зүүн тээшээ анхаралаа хандуулаа. Буряад ламанар эрдэмэй дээшэлүүлхэеэ Монголой, Түбэдэй ехэ-ехэ хиидүүдтэ ошожо һурадаг байгаа.
Тэдэнэр түрэл нютагтаа бусажа ерээд, Байгал шадарай дайдаар буддын шажан дэлгэрүүлжэ, дасан дугангуудые барижа, шажанай һургуулинуудые нээжэ байгаа. Иигэжэл буряад арадай дунда буддын шажанай дэлгэрһэн тухай ном соомнай хэлэгдэнэ. Заншалта соёл гэгээрэлэй, болбосоролой мүнөө үеын шахардуу байдалда ороод байхада, түрэл арадайнгаа шажанай соёлые зандань сахиха шухала гэжэ харуулхаяа оролдообди. Европын болбосорол ниигэмэй олониитын бүхы хэрэглэмжые хангажа шадахагүй байна. Эндэ буддын шажанай болбосорол хэрэгтэй болоно. Тэдэ хоюулаал бэе бэеынгээ дутуу дундые хүсэлдүүлхэ. Буддын шажанай болбосорол ба хүмүүжүүлгэ баруугаархинай болбосоролһоо юугээрээшье дутахагүй, харин олонхи түлэбүүдээр холо дээшэлдэг.
Зүүнэй болон Баруунай соёл болбосоролой уулзуурта байһан Ородой Холбоото Улас энэ байдалаа ашагтайгаар хэрэглэхэ ёһотой. Энэ шухала хэрэгтэ буряад арадай алдарта хүбүүдэй дэлгэрүүлһэн буддын шажан ехэ туһа болохо. Буддын шажан манай арадай үндэһэн соёлой шухала һалбаринь хадаа дэлхэйн арадуудай дунда Буряад ороноо болон бүхыдөө Росси гүрэниие өөрын онсо һуури эзэлхэдэнь түшэг тулгуури болохонь дамжаггүй.
Тарба Доржиев, Асагадай дасанай лама, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Агван Доржиевай Уласхоорондын жасын түрүүлэгшэ.
Фото: Ганжитма Жалсановагай дурадхаһан гэрэл зурагууд
