Угаа уһанда хаяагүй

Эхэ эсэгын нангин һургаал

Буряад-монгол угсаатан хэдэн мянган жэлэй туршада эхэ эсэгэ, хүбүүн басаган, аша гушанар хамтадаа нэгэ гэр бүлын дүхэригтэ ажамидаржа һуугаа. Тиихэдээ үеһөө үедэ гэр бүлын нангин һургаал, ёһо заншал болон уг гарбалайнгаа түүхэ таһалдуулангүй, эсэгэһээ хүбүүндээ дамжуулжа ябаа. Оройдоол 100 гаран жэлэй туршада ондоо маягтай түхэлөөр ажамидаралаа зохёожо түбхинэхэдөө, нилээд ехэ юумэ алдаа гээшэлди даа. Угайнгаа һайхан заншал дээрэ буряадууд ургажа ябаһан үри хүүгэдээ яажа хүмүүжүүлдэг байгааб гэжэ «Түүхэеэ һанан – урагшаа дабшаха. Будатан» гэһэн  ном дотор бэшэгдэнэ. Тус ном бэшэжэ, нютагаархидтаа бэлэглэһэн хүн хадаа Александр Дамдинович Цыденов болоно. Тэрэ өөрөө инженер-электрик мэргэжэлтэй. Олон жэлэй туршада барилгын һалбарида амжалтатай ажаллаһан, «Буряад Уласай габьяата барилгашан» гэһэн үндэр нэрэ солотой, хүндэтэй ветеран юм.

-Өөрынгөө эхэ эсэгын һургаал үри хүүгэдтээ, аша гушанартаа дамжуулха зорилготойгоор захяа бэшэхэ гэһэн һэдэлгэмни үргэдхэгдэжэ, энэ ажал боложо түрөө. Саарһан дээрэ бэшэгдээд, ном болоһон хойноо хэтын хэтэдэ үлэхэ, олон үеын үри һадаһадни уншаха болоно ха юм даа. Гансал минии гэр бүлын дүхэригтэ хабаатай түүхэ эндэ ороо бэшэ, харин нютагаархид, хүршэ һууһан айлнууд тухай дурсагдана, - гэжэ тус номой автор Александр Дамдинович Цыденов хөөрэнэ.

Эхын үүргэ сэгнэшэгүй

Хүниие һурган хүмүүжүүлхэ гэбэл, эгээ түрүүн өөрынгөө жэшээ дээрэ харуулжа үгэхэ хэрэгтэй гэжэ бидэ хуу ойлгонобди. Хэлэһэн үгэ хэһэн хэрэг хоёршни хэзээдэшье бү хадуураг гэжэ буряад-монголшууд һургадаг байһан тухай тодоор энэ ном соо хэлэгдэнэ. Энэ ном уншахада, ХХ зуун жэлэй хахадта Хурамхаанай Гаарга нютагта ажаһууһан буряадуудай заншалта ажабайдал, сагай эрхэ байдалаар болоһон түүхэтэ үйлэ хэрэгүүд нюдэндэ элихэнээр харагдаһан шэнги болоно. Мүнөө үедэ яһала хэрэгтэй болоһон угай һарбаалжан тухай үнэтэ мэдээнүүдые уншагшад олохо болоно. Гаарга нютагай арад зондо туһатай мэдээсэлнүүд эндэ үгтэһэн һаа, харин ондоо аймагай буряадуудта түүхын гүн удха гээшэ.

-Бүхы юумэн нэгэл жэгдэ адляар ябадаг бэшэ, харин хубилха, һэлгэхэ жаматай. Бидэ өөрынгөө ажабайдал зохёон байгуулхадаа, дээрэ үеһөө дамжан ерэһэн эгээл һайнииень хэрэглэхэ ёһотойбди гэжэ һанагдана. Шэнээр юумэ зохёон байгуулхаһаа хуушанаа һэргээхэдэ, холо дээрэ, бэлэншье ха юм даа. Сагай шэрүүхэн һэбшээндэ тэсэжэ ядаад, түрэл хэлэмнайшье түүхэ болохоёо байна. Бидэниие эжы абанарнай тусхайтаар, зорюута хэлэндэ, ёһо заншалда һургажа байгаагүй. Бүхы юумэн ажабайдалһаа, тэдэнэйнгээ жэшээ дээрэһээ харахан толгойдош хадуугдаа. Эжымнай ходол энэ тэрэ ушарта оньһон болон хошоо үгэнүүдые хэрэглэжэ хөөрэдэг бэлэй. Тиихэдээ эхын үүргэ хүнэй һургаалида сэгнэшэгүй гэжэ хүн бүхэн тон һайнаар ойлгоно, – гэжэ сагай эрхэ байдал тухай Александр Дамдинович хэлээд, үшөө иигэжэ дээрэһээнь нэмэнэ: -Мүнөө сагай оршондо «Буряад эхэнэрэй нэгэдэл» байгуулбал, эгээ тааруу гэжэ би һананаб. Юундэб гэхэдэ, хүн гээшэ эхынгээ хормой бариһаар үндынэ, энэ дэлхэйн нюусануудтай танилсана. Аманда ороходоо, эхынгээ үнжэгэн хэлэ, үлгын һайхан дууень шагнаһаар үндынэ. Тус нэгэдэлэй бүридэлдэ жэшээ боломоор түрүү эхэнэрнүүд орожо, ерээдүйн залуу эжынэртэ арадайнгаа ёһо заншалһаа эхилээд, саашань бүхы юумэ дамжуулха аргатай байха.

Олоной анхарал татаба

Үсөөхэн шэрхэгээр хэблэгдэһэн энэ ном нютагаархидай һонирхол абаһаар түрүүлбэ. Иимэ номуудай мүнөө сагта сэнтэй байһан тухайнь эрдэмтэд, юрын зон, болон түрэлхидынь тэмдэглэнэ.

-Аха дүү, түрэл гаралнуудай болон залуу хүбүүд басагадай хоорондохи харилсаан тухай һонирхолтойгоор хөөрэгдэнэ. Тэрэнэй хажуугаар олоной һанаа зобооһон асуудалнууд бодхоогдоно, - гэжэ энэ ном шүүмжэлэгшэ, биологиин эрдэмэй доктор, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ дээдэ һургуулиин профессор Цыдыпжаб Заятуевич Доржиев бэшэнэ.

Тиихэдэнь хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ буряад болон эвенк хэлэнүүдэй кафедрын доцент Лариса Халхарова иимэ сэгнэлтэ үгэбэ: «Түрэл буряад хэлэеэ сахин хүгжөөхэ тухай шухала асуудалай гараад байһан сагта иимэ ажалнууд аргагүй хэрэгтэй».

Буряадаймнай алдарта хүбүүдэй нэгэн, Ород Уласай арадай зүжэгшэн Михаил Гомбоевич Елбонов Александр Дамдинович Цыденов хоёр нэгэ гэртэ үндыһэн аха дүү хоёр болодог юм.

- Өөрынгөө гэр бүлэ тухай ном баряад һуухадаа, зосоомни ехэл хүлгөөтэй байгаа. Уншажа һуухадаа, аргагүй ехээр уярааб, бусалтагүйгөөр ходорон ошоһон бага наһамни һанаандамни эрьен ерээ. Бидэнэй багадаа яажа үндыһэн тухай, эжы абымнай һургаал заабари үнэн тодоор харуулагдаа. Хэрэгтэйл бүтээл болоо даа, - гэжэ Ород Уласай арадай зүжэгшэн Михаил Елбонов бэшэнэ.

Үлхөө олон жэлнүүдые нэгэ адляар алхалжа гараһан наһанайнгаа нүхэр, угаа залгуулһан үри хүүгэд тухай амаргүй дулааханаар авторай зураглан бэшэхэдэнь, нэгэтэ шэлэһэн инаг ганса хайрадаа угаа мээхэй, урин хандасатай гэжэ ойлгохоор. Юрэдөө, хүнэй эжын умай соо бии болоод, энэ нарата дэлхэйдэ түрөөд, хүнэй ажабайдал тухай гүнзэгы бодолтойгоор бэшэгдэһэн ном болоо гэжэ уншаһан хүн бүхэн хэлэнэ даа.