Аба эжын буянгаар алтан дэлхэйдээ жаргалтайб!

Буда-Ханда Дамбаевна 1952 оной хабарай дунда һарын 20-до Баргажанай Баянгол нютагта Дамба Дамбиевич ба Санжима Доржиевна хоёрой гэр бүлэдэ гурбадахи үхибүүн боложо мүндэлһэн юм.  Абань, Дамба Дамбиевич,  һэнгэлдэр хонхо угай, хара багаһаа ажал гээшые һайн мэдэхэ һэн. 13-тай байхадань,  эсэгэнь  бурханай орондо мордоо.  Тиин тэрэ эжынгээ гол туһалагша боложо, долоон дүүнэрээ үндылгэлсээ һэн  ааб даа. Гүрэн дотор хамтын ажахынуудай байгуулагдажа эхилхэдэ, “Үржэл” коммунада ороо, һүүлээрнь “Арбижил” коммунада Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда ошотороо ажаллаа. Хархис муухай дайсадай добтолходо, хэды олон залуушуул гүрэн түрэеэ хамгаалхаяа бодоо гээшэб даа. 1942 ондо Дамба Дамбиевич Украинын фронт руу эльгээгдэһэн  байна. 1942 он Совет гүрэндэ ехэ  хэсүүхэн байгаа. Немецүүд Москва хото хүреэлээд,  добтолжол байгаа. Харин Совет сэрэгшэд бүхы арад зонойнгоо түлөө ами наһаяа хайрлангүй  дайсадтай тэмсэжэ, тэхэрюулжэ шадаа һэн. Дамба Дамбиевич Таганрог, Мариуполь хотонуудые  немецүүдһээ сүлөөлэлсэһэн байха. Аяар гурба дахин шархатаһан. Гурбадахи шархаяа Днепропетровск хото сүлөөлжэ байхадаа абаа. Тэрэ шархань хүндэхэн байгаа. Хархис муухай фашистнуудые бута сохилсожо, Баянгол нютагаа  1946 ондо бусажа ерэһэн юм.

Эжынь, Санжима Доржиевна,  баһал олон үхибүүдтэй гэр бүлэдэ хоёрдохи үри боложо түрэһэн. Хара багаһаа аба эжыдээ туһалжа үндыһэн юм. Абань Харлигай хирпиисэ хэдэг заводто ажалладаг байхадаа,  нюсэгэн хүлөөрөө шабар гэшхэжэ худхадаг байгаа.

- Шабар худхадаг үхэрнүүдэй турууниинь ходоржо унагша һэн, абаяа ехээр хайрлахаш даа,- гээд, Санжима Доржиевна хөөрэгшэ бэлэй. Хирпиисэ хэхэ ажал тэрэ сагта бэлэн бэшэ байгаа. Бүхы юумэ гараараа хэхэ. Шабар худхаад, хэбүүд соо хэжэ  хатаагаад, удаань галдадаг байгаа.

1940 ондо Санжима Доржиевна Баянголой һургуулиин  7-дохи анги дүүргэжэ,   саашаа Хурамхаанай дунда һургуулида һурахаяа ошоод байтарнь, дайн дажар эхилээ. Һургуулияа орхижо, түрэл Соёл нютагаа бусаха баатай болоо һэн. Тиихэ сагта долоон класс һургуулитай хүнүүд ехэ эрдэмтэй гэжэ тоологдодог байгаа ха юм даа. Дайнай һүүлээр түрэл колхоздоо тоологшоор ажаллаа. Дамба Дамбиевичтай хуби заяагаа  ниилүүлжэ, гэр бүлэ болоод, колхозой мал хараха ажалтай болоо һэн даа.

“Эжымни эрдэмтэй хүн байгаа. Шэнэ юумэндэ ехэ һонюуша, дүрбэн тэгшэ хүгжэхэ гэжэ оролдодог һэн. Бидэнээ үшөө һургуулида ороогүй байхадамнай, уншажа, бэшэжэ, шатар наадуулжа һургаһан. Эжын дулаахан энхэрэл гээшые үхибүүдтээ  дүүрэн үгэжэ шадаһан. Хониной, үхэрэй арһа элдэжэ, гутал, малгай, бээлэй оёходоо шадамар байгаа. Хониной нооһоор оймһо нэхэдэг һэн. Бидэндээ нэгэшье хатуу үгэ хэлээгүй, ходол зөөлэхэнөөр хандаха. Бидэ иимэ гэр бүлэдэ түрэһэндөө, аргагүй ехээр баяртай ябадагбди. Аба эжынгээ буянгаар аша гушанараа үндылгэлсэжэ, урматай ябанабди”, – гэжэ Буда-Ханда Дамбаевна дулааханаар дурсан хэлэдэг.

Буда-Ханда Дамбаевна 1959 ондо Баянголой эхин һургуулиин богоһо алхажа ороо. Тэрэнээ 1969 ондо түгэсхөөд, дээдэ һургуулида орохо гэжэ урдаа зорилго табиһан байгаа. Теэд тэрэ зорилгонь тэрэ дары бэелүүлэгдээгүй.  Ушарынь гэхэдэ, тэрэ сагта дунда һургуулияа дүүргэһэн хүбүүд басагад комсомолой гэшүүд хадаа “Хоёр жэл түрэл колхоздоо”  гэһэн уряагаар хамтын ажахыда хүдэлхэеэ үлэдэг һэн.  Буда-Ханда Дамбаевна тэдэнэй тоодо байгаа. Хоёр жэл соо һаалишанаар хүдэлөөд, Улаан-Үдэ ерэжэ, Буряадай хүдөө ажахын институдта ороо.  1975 ондо “Бухгалтер” гэһэн мэргэжэлэй үнэмшэлгэ абажа, Баргажанай аймагай Хилганын хамтын ажахыда ажаллахаяа ерэһэн юм. Колхозой ударидагшад залуу мэргэжэлтэниие дулаанаар угтан абажа, ажалдаа бэрхэ байһандань ахалагша бухгалтераар томилһон юм.   Буда-Ханда Дамбаевна наһанайнгаа амаралтада гаратараа шэлэһэн мэргэжэлдээ үнэн сэхэ ябаа,  30 гаран жэлэй туршада ажаллаа.

Наһанай нүхэр Цыжип Раднаевичтай хамта дүрбэн бэрхэ үхибүүдые хүмүүжүүлжэ, хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргэһэн аба эжы хоёр юм даа. Мүнөө аша зээнэрэйнгээ дулаахан дүхэриг соо ан-бун ажаһууна. Теэд Буда-Ханда Доржиевнада сүлөө саг гэжэ байдаггүй. Эжынгээ һургаһан хэрэг наһанайнгаа амаралтада гараад байхадаа үргэлжэлүүлхэ гэжэ шиидээ. Һүүлэй сагта нооһо даража, бээлэй, малгай гэхэ мэтые бүтээнэ. Түрэл һайхан буряад хэлэеэ хүгжөөхэ хэрэгтэ өөрын ехэ хубита оруулна. Һургуулиин үхибүүдтэ ёһо заншал дамжуулна, нооһо дараха гээшые харуулна. Буряад Уласта эмхидхэгдэдэг гар урлалай үзэсхэлэнгүүдтэ түрэл Баргажан аймагаа түлөөлжэ хабаададагынь һайшаалтай. Тэрэнэй хажуугаар уянгата һайхан шүлэгүүдые зохёодог. Иимэл даа,  Баргажанай аймагай Хилгана нютагай наһатайшуул. Урдань түсэбүүд олон даа.

Хайрата абгадаа зорюулнам

Агууехэ дайнай эхилхэдэ,

Абамни дайнда мордоо hэн.

Арбан гурбатай үбшэн  дүү хүбүүгээ

Эжытэйнь хоюулынь гэртээ орхижо,

Улаан Армиин солдат боложо,

Урагшаа дайсанаа дарахаяа ошоол даа.

Һомо буугай тобшо доогуур

Һолжорон, мүлхин урагшаа дабшан,

Һүүлшын дайсанаа даража,

Илалтын  hайндэр ойртуулаа.

Дүрбэн жэл соо дайнда ябажа,

Дайсанаа дараад, гэртээ бусахадань,

Дүү хүбүүниинь дайнда мордоһон,

Дутуу хооhон байбал даа гэрынь.

Хүлеэжэ ядаhан хүбүүдээ хайрата эхэнь:

«Дүү хүбүүгээ, Базараа, хараа, золгоо гүш?”- гэбэ.

Арбан долоотой үбшэн дүү хүбүүень

Армида абаашаhан байба.

“Альган соогоо адхажа, гамнажа,

Арбаад монсогор саахар дүү хүбүүндээ

Асарhан  байгааб,” - гэжэ эжыдээ үгөөд,

Һандали дээрэ hуужа, шурхирса бархираа  бэлэйб», -

Гэжэ хөөрэгшэ hэн заримдаа баабаймни.

Тэрэ орёо дайнай хүшэр сагта

Тэндэ хүдэлжэ байhан ноёд сайдууд

Хүнэй хүбүүн хайратай бэшэ гээд,

Өөрынгөө хүбүүнэй түлөө

Эльгээжэ орхиhон байна дайнда.

Тэрэ хүбүүмнай сэрэгтэ ошоо гэжэ

Тэмдэг саарһаншье байхагүй.

Тэмсэлэйш газарта хүрөөгүй,

Төөрижэ, үгы болошоо, хосороо.

Сэрэгтэ ошоhон намтартай,

Сэрэгэй газарта хүрөөгүй.

Нэгэшье саарhан, үнэмшэлгэ үгы,

Нэрэ обогыншье хаанашье бэшэгдээгүй!

Хайрата абгамни, хаана хосороод хэбтэнэбши даа?

Бэшэгшэ аша басаганиинь Буда-Ханда Гармаева